خیار غبن در معامله
اشخاص در طول تاریخ همواره در حال انجام معاملات در قالب‌ها و موضوعات گوناگون بوده‌اند و گاها پیش می آید که افراد در غالب معامله به عنوان متضرر شناخته شوند. علم حقوق با در نظر گرفتن اختیاراتی برای طرفین معامله سعی در کاهش زیان حاصل از انجام معامله را دارد. یکی از دلایلی که موجب متضرر شدن طرفین معامله می‌گردد، موضوع غبن است.
زیان وارد کردن به شخصی در معامله و متضرر ساختن او از انجام معامله را غبن می‌گویند. غبن در صورتی رخ می‌دهد که ارزش و قیمت واقعی مبیع با قیمت و ارزشی که مورد معامله قرار گرفته تفاوتی اساسی داشته که این تفاوت قابل چشم پوشی نمی‌باشد.
قانون برای به حداقل رساندن ضرر‌های ناشی از معامله راه حلی را تحت عنوان خیارات مقرر داشته تا از طریق آن انحلال قرارداد و جلوگیری از اضرار صورت گیرد. خیارات در واقع اجازه و اختیاراتی هستند که قانون برای افراد جهت پایان دادن به معاملات خود در نظر گرفته است. این پایان دادن در حقوق به عنوان فسخ صورت گرفته و به طرفین اجازه‌ی فسخ معامله در صورت وجود شرایط لازم را اعطا کرده است.
یکی از خیاراتی که قانون برای طرفین معامله در نظر گرفته، خیار غبن است. همانطور که ذکر شد غبن به معنای ضرر رساندن است. بنابراین اگر شخصی مالی را به قیمت واقعی خود معامله نکرده و طرفین درباره ارزش واقعی مال مورد معامله فریب خورده باشند می‌توانند از خیار غبن استفاده کرده و فسخ معامله را درخواست نمایند.
آثار حقوقی اعمال خیار غبن در قرارداد
معنی دقیق خیار غبن، اسقاط و خیار غبن فاحش
ممکن است هنگام خواندن قرارداد با عبارتی تحت عنوان «اسقاط کافهء خیارات ولو خیار غبن فاحش» روبه رو شوید.
اسقاط کافهء خیارات به معنی ساقط گشتن از کل و تمامی مواردی است که در این عبارت قراردارد. کافهء اختیارات به معنی تمام، کل و همه‌ی موارد است که بار قطعیت معنایی دارد.
غبن فاحش نیز ضرر و زیان بسیار را در بر می‌گیرد. بنابراین اگر در معامله‌ای از این عبارت استفاده شود، تمام اختیارات جهت به هم زدن معامله حتی در صورت ضرر و زیان بسیار، از طرفین معامله سلب خواهد شد. به عنوان مثال اگر شخصی ملک خودش را به قیمتی بسیار ارزان تر فروخته باشد مطابق قانون دارای شرایط خیار غبن است اما در صورت درج عبارت فوق در قرارداد، امکان فسخ برای فروشنده وجود نخواهد داشت.
در رابطه با استفاده از خیار غبن باید به این موضوع نیز توجه داشت که شخص متضرر اعم از فروشنده یا خریدار باید طی مدت معقول عرف از زمان متوجه شدن ضرر معامله، که مغایرتی با قوانین و مفاد قرارداد ندارد، نسبت به شرایط و استفاده از خیار غبن اقدام نمایند.
مغبون و مغبون کننده (غابن) چه افرادی هستند؟
فردی که در معامله به دلیل وجود غبن متحمل ضرر و زیان شود را مغبون و فردی که سبب ایجاد این ضرر و زیان شده است را غابن یا مغبون کننده می‌نامند.
ویژگیهای خیار غبن
- خیار غبن تنها متعلق به یک طرف معامله نمی‌باشد بلکه دو طرف معامله می‌توانند از آن استفاده کنند.
- خیار غبن مختص عقد بیع نبوده و عقود دیگر را نیز در بر می‌گیرد.
- خیار غبن در عقود و معاملات غیر معوض کاربرد نداشته و عقود و معاملات معوضی را شامل می‌گردد که در آن انتقال مال و همچنین تعهد طرفین صورت می‌گیرد.
- غبن فاحش باید به گونه‌ای باشد که طرفین معامله ضرر و زیان بسیاری را متحمل شده باشند.
- برای تشخیص خیار غبن و ضرر و زیان وارده، شرایط قرارداد باید به درستی و به طور کامل مورد برسی قرار گیرد.
- فروشنده و خریدار در صورتی دارای اختیار فسخ یکسان هستند که در قرارداد برای دو طرف معامله خیار غبن یکسان تعیین شده باشد.
- خیار غبن از خیارات فوری است و باید فورا نسبت به اجرای آن اقدام شود.
در معامله‌ی خودرو خیار غبن به چه صورت است؟
اگر شخصی پس از اتمام معامله‌ی خرید یا فرو خودرو دچار ضرر شود و متوجه این زیان شده باشد می‌توانند با بهره‌مندی از خیار غبن آن معامله را فسخ کند . با توجه به فوری بودن خیار غبن فرد به محض اطلاع از ضر باید نسبت به اجرای آن اقدام نماید در غیر این صورت خیار غبن ساقط می‌گردد.
نکته‌ی حائز اهمیت در موضوع خیار غبن، اطلاع نداشتن طرفین معامله از قیمت اصلی موضوع معامله است. بنابراین در صورتی که شخص متضرر از قیمت اصلی زمان معامله اطلاع داشته و با علم به این موضوع اقدام به انجام معامله نموده باشد، نمی‌تواند معامله را فسخ کند. در واقع عدم آگاهی، موضوعی مهم در کاربرد خیارغبن می‌باشد که نیاز به اثبات دارد.
لازم به ذکر است که درصورت پرداخت تفاوت قیمت از سوی شخصی که موجب ضرر طرف مقابل شده، خیار غبن برای شخص متضرر همچنان از بین نمی‌رود. درصورت رضایت شخص متضرر با گرفتن مابه التفاوت، خیار غبن از او ساقط می‌گردد.
سوالات متداول درمورد خیار غبن در معامله
خیار غبن در معامله چیست؟
خیار غبن اختیاری است که قانون برای طرفین معامله فراهم کرده تا در صورت وقوع غبن (ضرر و زیان ناشی از تفاوت ارزش واقعی و قیمت معامله) بتوانند قرارداد را فسخ کنند. غبن زمانی رخ می‌دهد که ارزش واقعی مال مورد معامله با قیمت پرداختی تفاوت اساسی و قابل چشم‌پوشی داشته باشد.
مغبون و غابن چه کسانی هستند؟
فردی که در معامله به دلیل وجود غبن متحمل ضرر و زیان شود، مغبون و فردی که باعث ایجاد این ضرر شده، غابن یا مغبون‌کننده نامیده میشود.
آثار حقوقی خیار غبن در قرارداد چیست؟
استفاده از خیار غبن باعث میشود شخص متضرر بتواند قرارداد را فسخ کند. اگر عبارت «اسقاط کافهء خیارات ولو خیار غبن فاحش» در قرارداد درج شده باشد، تمام اختیارات فسخ از جمله خیار غبن سلب میشود و حتی در صورت ضرر فاحش، امکان فسخ وجود نخواهد داشت.
ویژگیهای خیار غبن کدامند؟
خیار غبن ویژگیهایی دارد: 1) متعلق به هر دو طرف معامله است، 2) مختص عقد بیع نیست و سایر عقود معوض را نیز شامل میشود، 3) برای ضرر فاحش قابل اعمال است، 4) از خیارات فوری است و باید سریعاً اعمال شود، 5) برای اعمال آن شرایط قرارداد باید دقیق بررسی شود.
خیار غبن در معاملات خودرو چگونه اعمال میشود؟
اگر فردی پس از معامله خودرو متوجه تفاوت قیمت واقعی و پرداختی شود، می‌تواند با استفاده از خیار غبن معامله را فسخ کند. اطلاع نداشتن از قیمت واقعی موضوع معامله شرط اساسی اعمال خیار غبن است و در صورت پرداخت مابه‌التفاوت توسط غابن، اختیار خیار غبن منوط به رضایت مغبون باقی می‌ماند.
مدت زمان استفاده از خیار غبن چقدر است؟
خیار غبن از خیارات فوری است و شخص متضرر باید ظرف مدت معقول عرف و بلافاصله پس از اطلاع از ضرر، نسبت به فسخ معامله اقدام کند. عدم اقدام سریع منجر به ساقط شدن خیار غبن خواهد شد.
من یه خونه خریدم بعد فهمیدم خیلی گرون خریدم. میتونم معامله رو فسخ کنم به استناد خیار غبن؟
بله. اگر اختلاف قیمت پرداختی با ارزش واقعی ملک به قدری زیاد باشه که عرفا قابل چشم پوشی نباشه و شما هنگام معامله از قیمت واقعی اطلاع نداشتید، میتونید با استناد به خیار غبن درخواست فسخ معامله بدید.
توی قولنامه‌ای که امضا کردم نوشته شده بود اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن فاحش الان یعنی دیگه هیچ وقت نمیتونم به خاطر غبن معامله رو به هم بزنم؟
بله. درج این عبارت در قرارداد به این معناست که شما حق استفاده از تمام خیارات از جمله خیار غبن رو از خودتون ساقط کردید. حتی در صورت وجود ضرر زیاد هم امکان فسخ معامله بر اساس خیار غبن وجود نخواهد داشت.
خیار غبن فقط برای خریدار هست یا فروشنده هم میتونه استفاده کنه؟
خیار غبن مختص یکی از طرفین معامله نیست. هم خریدار و هم فروشنده در صورتی که متضرر بشن، میتونن به استناد خیار غبن اقدام به فسخ معامله کنن.
اگه من بدون اینکه قیمت واقعی رو بدونم ماشین رو خیلی ارزون بفروشم، بعدا میتونم به استناد خیار غبن فسخ کنم؟
بله. در صورتی که تفاوت قیمت اساسی باشه و شما در زمان معامله از ارزش واقعی خودرو مطلع نبوده باشید، حق استفاده از خیار غبن دارید. البته باید به فوریت پس از اطلاع از ضرر اقدام کنید.
خیار غبن تا چه مدتی اعتبار داره؟
خیار غبن از خیارات فوری محسوب میشه. یعنی به محض اینکه طرف متضرر از وجود غبن مطلع شد، باید اقدام کنه. در صورت تاخیر و عدم استفاده به موقع، خیار غبن ساقط میشه.
اگر من بعد از معامله بفهمم ضرر کردم ولی طرف مقابل حاضر بشه مابه التفاوت قیمت رو بهم بده، آیا دیگه نمیتونم معامله رو فسخ کنم؟
در این حالت شما اختیار دارید. اگر مابه التفاوت رو بپذیرید، خیار غبن ساقط میشه. اما اگر تمایلی به گرفتن تفاوت نداشته باشید، همچنان حق فسخ معامله رو خواهید داشت.
خیار غبن فقط توی خرید و فروش هست یا توی قراردادهای دیگه هم میشه ازش استفاده کرد؟
خیار غبن صرفا مختص عقد بیع نیست. در هر نوع عقد معوضی که طرفین مالی رو با هم مبادله میکنن، در صورت وجود شرایط قانونی امکان اعمال خیار غبن وجود داره.
من موقع معامله میدونستم قیمت واقعی ملک کمتر از چیزی هست که دارم میخرم ولی باز هم معامله رو انجام دادم. میتونم بعدا به خیار غبن استناد کنم؟
خیر. یکی از شرایط اعمال خیار غبن اینه که طرف متضرر در زمان معامله از قیمت واقعی اطلاع نداشته باشه. اگر شما با علم به قیمت واقعی معامله رو انجام دادید، دیگه نمیتونید به خیار غبن استناد کنید.
اگه کسی بخواد به خیار غبن استناد کنه باید حتما بره دادگاه یا میتونه مستقیم معامله رو فسخ کنه؟
استفاده از خیار غبن نیازمند مراجعه اولیه به دادگاه نیست. طرف متضرر میتونه اعلام فسخ کنه. اما اگر طرف مقابل اختلاف ایجاد کنه یا معامله رو نپذیره، برای اثبات حق و اجرای فسخ باید از طریق دادگاه اقدام بشه.
خیار غبن شامل قراردادهای اجاره هم میشه یا فقط خرید و فروشه؟
خیار غبن مخصوص قراردادهای معوضه. بنابراین قرارداد اجاره هم میتونه مشمول خیار غبن باشه، چون در اجاره هم منفعت در برابر اجاره بها مبادله میشه. البته باید شرایط قانونی غبن احراز بشه.