هبه چیست؟
از دیرباز فرهنگ و رسوم متفاوتی میان افراد وجود داشته که بخشش و بخشندگی یکی از زیباترین رسوم بوده که جایگاه بسیار والایی میان افراد دارد. این رسوم هموراه مورد تایید بزرگان، علما و افراد بشر بوده، از این رو در قانون و فقه به عقدی پرداخته شده که پایه و اساس آن بر بخشش است و از آن به عنوان عقد هبه یاد میشود. اساتید حقوق و حقوقدانان همواره توجه بسیاری نسبت به عقد هبه داشتهاند و بسیاری از وکلا نیز با استناد به همین عقد، نتیجه دلخواه را در دعاوی حقوقی به دست آوردهاند.
هبه از نظر لغوی به معنی بخشیدن، صدقه، و هدیه است که از منظر حقوق یکی از عقود معین بوده که به موجب آن شخصی مالی را به صورت رایگان به دیگری تملیک میکند. از نظر قانون فرد تملیک کننده به عنوان واهب و طرف دیگر به عنوان متهب شناخته میشوند. همچنین مالی که مورد هبه قرار میگیرد تحت عنوان موهوبه در قانون قید شده است.
هبه در دو دسته، هبه معوض و هبه غیر معوض مورد برسی قرار میگیرد.
تعریف هبه در قانون مدنی ایران
هبهی معوض
هر گاه شخص واهب (کسی که مال را می بخشد)، شرط کند که مطابق این عقد عوضی در ازای مال هبه شده به متهب (فردی که مال به او بخشیده شده) دریافت کند، عقد هبه به شکل معوض خواهد بود. عوض شرط شده در عقد هبه میتواند به صورت مال و یا انجام یک عمل مشروع باشد.
هبهی غیر معوض
اگر واهب عوضی در ازای مال بخشیده شده به متهب دریافت نکند و مال موهوبه را به صورت رایگان و مجانی به شخص اعطا نماید، عقد هبه به صورت غیر معوض خواهد بود.
شروط عقد هبه
صحیح واقع شدن عقد هبه منوط به انعقاد آن به صورت قانونی تحت شرایط ذیل است:
- شخص برای بخشیدن مال خود به دیگری باید دارای اهلیت بوده و کودک، سفیه و دیوانه نباشد.
- شخص واهب قادر به بخشش مالی خواهد بود که در مالکیت او قرار دارد.
- هبه در صورت قبول و قبض (در تصرف خود گرفتن) توسط فرد متهب (شخصی که مال به او بخشیده شده) واقع میگردد.
- قبض هبه میتواند توسط وکیل شخص و یا در صورت دیوانه، سفیه یا کودک بودن شخص توسط ولی او انجام گردد.
- در صورتی که موهوبه در تصرف متهب بوده باشد، نیاز به قبض مجدد او نخواهد بود.
موارد ابطال هبه
امکان ابطال هبه با توجه به قوانین و مقررات تحت شرایط ذیل وجود خواهد داشت:
- در صورتی که صوری بودن عقد هبه ثابت گردد.
- در صورت وقوع جعل در هبه نامه و احراز جعلیت آن.
- در صورت فوت شدن واهب یا متهب قبل از قیض و تصرف مال موهوبه.
- در صورت احراز عدم مالکیت واهب نسبت به مالی که هبه شده.
- زمانی که عدم اهلیت واهب، مثلا جنون آن محرز گردد.
آیا رجوع از هبه امکان پذیر است؟
از آنجایی که عقد هبه عقدی از نوع جایز است، امکان بهم زدن آن توسط یکی از طرفین وجود دارد. با این وجود شرایطی هستند که در صورت احراز آن، امکان رجوع از هبه برای واهب وجود نخواهد داشت.
چه چیزی مانع رجوع از هبه میگردد؟
- اگر شخصی طلب خود را به دیگری ببخشد، امکان رجوع برای وی وجود نخواهد داشت.
- در صورت بخشیدن مال توسط پدر یا مادر به فرزندان و بالعکس، امکان رجوع از هبه وجود ندارد.
- هنگامی که شخص مال خود را تحت عنوان صدقه به دیگری ببخشد، رجوع از آن امکان پذیر نخواهد بود.
- در صورت فوت واهب یا متهب، واهب یا وراث او امکان رجوع نخواهند داشت.
- اگر هبه به صورت معوض بوده و عوض نیز تحویل داده شده باشد، رجوع از آن امکان پذیر نیست.
- اگر در موهوبه (مالی که هبه شده) تغییراتی ایجاد گردد امکان رجوع وجود ندارد.
- در صورتی که موهوبه از تصرف متهب خارج شده باشد مثلا مال را فروخته یا ورشکت شود، رجوع ممکن نمیباشد.
منظور از هبه نامه عادی و رسمی چیست؟
به هبه نامههایی که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم میگردند، هبه نامه رسمی گفته میشود و هبه نامههایی را که توسط خود شخص یا وکیل او در بنگاه تنظیم میشوند، هبه نامه عادی یا غیر رسمی میباشند.
هبه به هر شکلی که تنظیم شود دارای اعتبار خواهد بود، اما با توجه به اینکه گاهی اثبات اعتبار سند عادی با مشکل مواجه میشود، تنظیم اسناد به صورت رسمی توصیه میگردد که در این صورت همانند کلیه عقود و قراردادها، مزایای بسیاری به آن تعلق خواهد گرفت. به عنوان مثال انکار یا تردید در خصوص هبه نامهی رسمی امکان پذیر نیست در حالی که این ادعا ممکن است نسبت به اسناد عادی مطرح گردد.
هبه چیست؟ و سایر سوالات متداول درمورد آن
هبه چیست؟
هبه عقدی است که بر پایه بخشش ایجاد میشود و به موجب آن شخصی مالی را به صورت رایگان به دیگری منتقل میکند. در این عقد، شخص بخشنده واهب و شخص دریافتکننده متهب نامیده میشود و مالی که منتقل میگردد موهوبه نام دارد.
هبه معوض و هبه غیرمعوض چه تفاوتی دارند؟
در هبه معوض، واهب شرط میکند که متهب در ازای مال هبه شده عوضی پرداخت کند که میتواند مال یا انجام یک عمل مشروع باشد. در هبه غیرمعوض، واهب هیچ عوضی دریافت نمیکند و مال را به صورت رایگان به متهب منتقل میکند.
شروط صحت عقد هبه چیست؟
1) واهب باید دارای اهلیت باشد و کودک، سفیه یا دیوانه نباشد. 2) واهب مالک مالی باشد که میخواهد هبه کند. 3) هبه با قبول و قبض توسط متهب واقع میشود. 4) قبض میتواند توسط وکیل یا ولی شخص صورت گیرد و در صورتی که مال قبلاً در تصرف متهب باشد، نیاز به قبض مجدد نیست.
چه مواردی موجب ابطال هبه میشوند؟
1) اثبات صوری بودن عقد هبه. 2) وقوع جعل در هبهنامه. 3) فوت واهب یا متهب قبل از قبض. 4) عدم مالکیت واهب نسبت به موهوبه. 5) احراز عدم اهلیت واهب مانند جنون.
آیا امکان رجوع از هبه وجود دارد؟
هبه عقدی جایز است و امکان رجوع واهب وجود دارد مگر در شرایطی مانند: 1) بخشیدن طلب، 2) بخشش مال بین والدین و فرزندان، 3) بخشش تحت عنوان صدقه، 4) فوت واهب یا متهب، 5) هبه معوض و تحویل عوض، 6) تغییر در موهوبه، 7) خارج شدن موهوبه از تصرف متهب مانند فروش یا ورشکستگی.
هبه نامه عادی و رسمی چیست؟
هبه نامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی تنظیم میشود و اعتبار قانونی بالاتری دارد و انکار آن امکانپذیر نیست. هبه نامه عادی یا غیررسمی توسط خود شخص یا وکیل او تنظیم میشود و اثبات اعتبار آن ممکن است دشوارتر باشد.
من یه زمین به پسرم بخشیدم ولی الان پشیمون شدم. میتونم پس بگیرم؟
اصل بر اینه که عقد هبه جایزه و واهب حق رجوع داره. اما طبق قانون، اگر مال توسط پدر یا مادر به فرزند هبه بشه، امکان رجوع از اون وجود نداره.
اگه کسی قبل از اینکه مال رو تحویل بگیره فوت کنه، هبه باطل میشه؟
بله. یکی از شرایط صحت هبه قبض و تصرف موهوبه توسط متهبه. اگر قبل از قبض، واهب یا متهب فوت کنن، عقد هبه باطل میشه.
من خونهام رو به برادرم هبه کردم ولی اون هنوز نرفته توی سند بگیره. میشه برگردونمش؟
تا زمانی که قبض به شکل قانونی انجام نشده باشه، عقد هبه کامل نیست و شما میتونید از رجوع استفاده کنید. اما اگر قبض صورت گرفته باشه، رجوع تحت شرایط خاصی ممکن خواهد بود.
فرق هبه عادی و هبه رسمی چیه؟
هبه نامه رسمی در دفتر اسناد رسمی ثبت میشه و انکار یا تردید در اون ممکن نیست. اما هبه نامه عادی که مثلا در بنگاه یا بین افراد نوشته میشه، ممکنه در دادگاه با مشکل اثبات مواجه بشه.
اگه کسی مالش رو هبه کنه و بعد اون مال تغییر پیدا کنه، مثلا خونه رو بخشیده و بعد تغییر ساختاری داده بشه، باز هم میتونه رجوع کنه؟
خیر. در صورتی که موهوبه تغییر اساسی پیدا کرده باشه، امکان رجوع از هبه از بین میره.
من میخوام بخشی از طلبم رو به دوستم ببخشم. آیا بعدا میتونم دوباره ازش مطالبه کنم؟
خیر. اگر هبه مربوط به طلب باشه، رجوع از اون امکان پذیر نیست و شما دیگه نمیتونید همون طلب رو مطالبه کنید.
هبه معوض یعنی چی؟
هبه معوض حالتیه که واهب شرط کنه در برابر مالی که بخشیده، متهب هم در عوض مالی بده یا عملی انجام بده. در این حالت اگر عوض داده بشه، رجوع از هبه امکان پذیر نیست.
اگه یه مادر به دخترش طلا ببخشه و بعد پشیمون بشه، میتونه پس بگیره؟
خیر. هبه بین والدین و فرزندان از جمله مواردیه که رجوع از اون ممنوعه. بنابراین مادر امکان پس گرفتن طلا رو نداره.
برای صحت هبه لازمه که مال حتما به اسم طرف مقابل سند بخوره؟
خیر. قبض و تصرف مال توسط متهب برای صحت هبه کافیه. ولی اگر مال غیرمنقول باشه مثل زمین یا ملک، بهتره هبه نامه رسمی تنظیم بشه تا از نظر اثبات مشکلی ایجاد نشه.
اگه من ماشینم رو به دوستم هبه کنم و اون ماشین رو بفروشه، میتونم از هبه برگردم؟
خیر. اگر موهوبه از تصرف متهب خارج بشه، مثلا فروخته بشه یا منتقل بشه، حق رجوع از هبه برای واهب از بین میره.