اقاله در قراردادها
انسان‌ها در طول زندگی همواره برای برآوردن نیازها و منافع خود به انجام معامله با یکدیگر رو می‌آورند. این معاملات در غالب قراردادها نمود پیدا کرده و آثاری را برخوردار می‌شوند. در انجام معاملات همیشه این فرض وجود دارد که اشخاص بنا به دلایلی مایل به دوام قرارداد نبوده و به نوعی از توافق در غالب معامله پشیمان شده‌اند و خواستار فسخ یا بر هم زدن قرارداد (اقاله) باشند. در صورتی که عقد منعقد شده با توافق و رضایت طرفین منحل شود، اقاله یا تفاسخ انجام شده است. طبق مستندات قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران اقاله، از علل سقوط تعهدات است. براساس مفاد ماده 283 قانون مدنی، طرفین معامله می‌توانند با رضایت آن را اقاله یا تفاسخ کنند.
شرایط صحت اقاله در قراردادها
انواع اقاله
اقاله به دو شکل صریح و ضمنی وجود دارد. بنابراین صراحت عنوان شدن اقاله ضروری نبوده و اقاله‌ی معاطاتی و ضمنی هم کافی است. اقاله ممکن است شامل کل معامله یا جزئی از آن باشد.
ارکان اقاله
از مسائل مهم اقاله می‌توان به موجودیت قرارداد لازم الاجرا و توافق طرفین به صورت شفاهی یا کتبی نام برد. ماهیت اقاله برای به هم زدن عقود پیشین بوده و از آن به عنوان عقد لازم یاد میشود، به دلیل اینکه در صورت جایز بودن عقد یکی از طرفین می‌توانست عقد را به هم زند در حالی که اقاله با توافق طرفین امکان پذیر است. با توجه به متن مزبور گفته میشود برای موجودیت اقاله باید ابتدا قراردادی منعقد شده باشد تا برای بهم زدن آن اقدامی صورت گیرد. نظر بر اینکه اقاله عقد بوده، باید همانند سایر عقود، شرایط صحت قراردادها را داشته باشد.
شرایط صحت عقد اقاله عبارت است از:
- رضایت طرفین عقد: در عقد اقاله طرفین باید رضایت خود را به صورت کتبی یا شفاهی اعلام نمایند.
- اهلیت طرفین عقد: به هنگام عقد اقاله طرفین باید اهلیت کامل داشته باشند یعنی عاقل و بالغ بوده و بدون اشتباه، اجبار یا اکراه خواستار بهم زدن معامله باشند. در صورت عاقل و بالغ نبودن فردی، ولی یا قیم او میتواند عقد را بهم زند.
- شخص بودن موضوع اقاله: طرفین عقد باید ذکر کنند که قصد به هم زدن کدام معامله را دارند یا درصورتی که خواستار به هم زدن بخشی از معامله باشند باید آن را ذکر کند.
حدود اعمال اقاله قرارداد
اقاله‌ی قرارداد برحسب اجرا و یا عدم اجرای تعهدات، متفاوت است. در اولین حالت اقاله موجب انحلال کامل عقد میگردد و این مربوط به زمانی است که یک قرارداد مطلقا اجرایی نشده است. همچنین در مواقعی که در معاهدات، تملیک صورت گرفته باشد باید آثار مانده از عقد کاملا از بین برود تا اقاله کامل شود.
اقاله نیز همانند عقود دیگر آثاری را همراه دارد. آثار اقاله در رابطه با آینده صدق می‌کند، از این رو عقد اقاله، اجرای قرارداد را که موکول به آینده است از بین برده و روابط طرفین قرارداد همچنان پابرجا است. بعد از انعقاد عقد اقاله مال به مالک اصلی و اولیه‌ی خود باز میگردد و در عوض آن وجهی که توسط مالک دریافت شده بود را باید به پرداخت کننده برگرداند. در صورت تلف مال باید مثل یا قیمت آن به مالک بازگردانده شود.
موضوع دیگری که در آثار اقاله همواره مطرح است در رابطه با منافعی که از زمان انعقاد عقد اقاله حاصل شده است است. اگر منافع از نوع متصل باشد به صاحب قبل از اقاله یعنی فروشنده و در صورت منفصل بودن منافع به خریدار تعلق میگیرد.
عقود اقاله ناپذیر
دایره‌ی شمول اقاله تمامی عقود را در بر میگیرد مگر در مواردی که قانون منع کرده باشد که به آن عقود اقاله ناپذیر گفته میشود. علت مستثنی بودن بعضی از عقود، ارتباط آن با نظم عمومی است. از جمله عقود اقاله ناپذیر می‌توان به نکاح، وقف و ضمان اشاره کرد.
فسخ و اقاله چه تفاوتی با هم دارند؟
- در اقاله توافقی دو طرفه بر موضوع انجام میشود که مختص عقود لازم است در حالی که فسخ به صورت یک طرفه باعث انحلال قرارداد می شود و همچنین در زمره‌ی ایقاعات قرار می‌گیرند.
- اقاله شامل شرایط فسخ برای خواهان نمی‌شود. (خیارات قانونی)
- منشاء اقاله لزوما قانونی و قراردادی نمی‌باشد در حالی که فسخ قرارداد دارای منشاء قانونی و قراردادی است.
- رضایت طرف مقابل در فسخ بی تاثیر است؛ در حالی که اقاله به صورت توافقی انجام میشود.
سوالات متداول درمورد اقاله در قراردادها
اقاله در قرارداد چیست؟
اقاله به معنای توافق دو طرف قرارداد برای انحلال یا به هم زدن یک عقد لازم است. این اقدام تنها با رضایت طرفین و پس از توافق صورت میگیرد و باعث سقوط تعهدات طرفین میشود.
اقاله چه تفاوتی با فسخ قرارداد دارد؟
در اقاله، انحلال قرارداد توافقی و دوطرفه است و رضایت طرف مقابل الزامی است، اما فسخ یک اقدام یک‌طرفه است که ممکن است تابع شرایط قانونی و خیارات باشد و رضایت طرف دیگر تأثیری ندارد.
برای صحت اقاله چه شرایطی لازم است؟
شرایط صحت اقاله شامل سه اصل است: 1) رضایت طرفین به صورت کتبی یا شفاهی، 2) اهلیت طرفین به معنای بلوغ و عقل، و 3) مشخص بودن قرارداد یا بخشی از آن که قصد اقاله دارد.
اقاله به چه صورت انجام میشود؟
اقاله میتواند به صورت صریح و شفاف یا ضمنی (معاطاتی) انجام شود. در اقاله صریح، توافق به روشنی اعلام میشود و در اقاله ضمنی، رفتار طرفین دلالت بر توافق دارد.
چه آثار و پیامدهایی پس از اقاله قرارداد ایجاد میشود؟
پس از اقاله، قرارداد منحل میشود و مال یا وجوه منتقل شده به مالک اولیه باز میگردد. اگر منافع از نوع متصل باشند به صاحب قبل از اقاله و اگر منفصل باشند به خریدار تعلق میگیرد.
آیا همه عقود قابل اقاله هستند؟
خیر. برخی عقود به دلیل ارتباط با نظم عمومی یا احکام خاص قانون، اقاله‌ناپذیر هستند. نمونه‌هایی از این عقود شامل نکاح، وقف و ضمان می‌شوند.
اقاله چه نقشی در عقود لازم دارد؟
اقاله ابزاری است برای انحلال قراردادهای لازم که در غیر این صورت طرفین نمی‌توانستند عقد را به صورت یک‌جانبه برهم بزنند. با اقاله، تعهدات متقابل از بین رفته و حقوق طرفین بازگردانده میشود.
من یه قرارداد خرید خونه بستم ولی پشیمون شدم، میشه با اقاله برگردوند؟
بله، اگر هر دو طرف معامله راضی باشن، می‌تونید قرارداد رو با اقاله منحل کنید و هرکدوم اموال و وجه دریافتی رو برگردونید.
فرق اقاله با فسخ دقیقا چیه؟
فسخ معمولاً یک‌طرفه‌ست و نیاز به دلیل قانونی یا قراردادی داره، اما اقاله فقط با رضایت دو طرف ممکنه و بدون شرط خاصی قابل انجامه.
اقاله باید حتما کتبی باشه یا شفاهی هم کافیه؟
هم کتبی و هم شفاهی معتبره، ولی برای جلوگیری از اختلاف، بهتره به‌صورت مکتوب تنظیم بشه.
من بخشی از قراردادمو می‌خوام برگردونم، امکان اقاله جزئی هست؟
بله، اقاله می‌تونه نسبت به تمام قرارداد یا فقط بخشی از اون اعمال بشه.
بعد از اقاله، منافع حاصل از مال به کی می‌رسه؟
اگر منافع متصل باشه (مثل رشد درخت)، به مالک قبلی می‌رسه، اما منافع منفصل (مثل میوه برداشت‌شده) مال خریدار خواهد بود.
همه قراردادها قابل اقاله هستن؟
خیر، بعضی عقود مثل نکاح، وقف و ضمان به دلیل ارتباط با نظم عمومی قابل اقاله نیستن.
اگه یکی از طرفین راضی نباشه، اقاله انجام میشه؟
خیر، چون اقاله یک عقد دوطرفه‌ست و بدون رضایت هر دو طرف امکان‌پذیر نیست.
اگه مال موضوع قرارداد بعد از اقاله از بین رفته باشه چی میشه؟
در این حالت، طرفی که مال رو تحویل گرفته باید مثل یا قیمت اون رو به مالک قبلی پرداخت کنه.
آیا اقاله محدودیت زمانی داره؟
خیر، اقاله در هر زمانی که طرفین توافق کنن امکان‌پذیره، مگر اینکه قرارداد یا قانون مانعی تعیین کرده باشه.
اگه طرف معامله صغیر یا محجور باشه، میشه اقاله کرد؟
در این شرایط ولی یا قیم او می‌تونه به‌جای او اقدام به اقاله کنه، مشروط بر اینکه مصلحت رعایت شده باشه.