وقف و ارکان آن
همانطور که بسیاری از مردم میدانند، یکی از برترین ثوابها و فضیلتهای تعریف شده در فقه و سنتهای اسلامی، وقف است. همچنین وقف را میتوان از زیر ساختهای اقتصادی جهان اسلام دانست که در آن، اموالی توسط واقف جهت کمک به هم نوعان و نیکوکاری، در اختیار امور خیریه و عام المنفعه قرار میگیرد. معنای لغوی وقف عبارت است از ساکن بودن، ایستادن، حبس کردن. معنای فقهی وقف نیز عبارت است از حبس ما یملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری از طرق مختلفی مانند خرید و فروش و یا بخشش. وقف در ماده 55 قانون مدنی ایران به این معنا است که عین مالی حبس، و منافع آن نیز تسبیل شود. حبس عین مال عبارت است از جدا کردن ملکی از دارایی مالک و نیز مصون نگه داشتن آن از نقل و انتقال. قرار گرفتن مال در راه خدا و یا راهی که مورد نظر واقف بوده است را تسبیل میگویند. به این ترتیب این ماده بیانگر آن است که اصل ملکی نگه داشته شده و منفعت آن را در راه خیر جاری گردد.
شرایط صحت وقف و موانع قانونی آن
ارکان وقف
در واقع وقف یک عقد بوده که مانند سایر عقود، از ارکانی تشکیل شده است. طرفین این عقد واقف و موقوف علیه هستند. برای اینکه وقف به شکل صحیح محقق شود، ارکان آن باید واجد شرایط شرعی و قانونی مختص خود باشند. به بیان دیگر شرایط ذکر شده برای این سه رکن را شرایط صحت وقف میگویند. این سه رکن عبارتاند از:
- واقف.
- موقوف علیه.
- عین موقوفه.
واقف
شخصی که مال خود را در راستای امری نیکوکارانه و خیر، وقف نماید، واقف بوده که باید دارای اهلیت شرعی و قانونی برای تنظیم قرارداد باشد. در واقع مالک باید فردی عاقل، بالغ و مختار باشد که حق تصرف در اموال خود را دارد. بنابراین افرادی که از تصرف در اموال خود منع شدهاند، قادر به وقف کردن اموال خود نیستند. شرطی برای مسلمان یا کافر بودن واقف وجود ندارد. بنابراین در صورتی که این عقد توسط کافری انجام شده باشد، صحیح است. مالک بودن واقف از شرایطی است که برای تحقق وقف لازم است. به این ترتیب واقف میبایست از صلاحیت حقوقی مالکیت برخوردار باشد. یعنی بلوغ، عقل، قصد و رضایت.
موقوف علیه
موقوف علیه، دومین رکن از ارکان عقد وقف است. شخص یا اشخاصی که مالی به نفع آنها وقف شده و حق استفاده از آن را داشته باشند را موقوف علیه میگویند. وقف به تبع اینکه موقوف علیه اداره اوقاف است یا فردی خاص، به دو دسته عام و خاص تبدیل میشود. موقوف علیه در هر دو صورت باید ویژگیهای زیر را داشته باشد.
- وجود داشتن موقوف علیه: از مفهوم این جمله میتوان متوجه شد که در صورتی که وقف به نفع کسی نباشد صحیح نمیباشد. البته لازم به ذکر است که به نفع معدومی که در آینده به وجود میآید صحیح است. برای مثال وقف به نفع جنین به ظرط زنده متولد شدن او، صحیح میباشد.
- معین بودن موقوف علیه: در عقد وقف باید موقوف علیه مشخص باشد. بنابراین وقف مستلزم قید مشخصات، اسم و صفت آنها است.
- اهلیت تملک موقوف علیهم: موقوف علیهم باید شایستگی مالکیت منافع عین موقوفه را از نظر قانونی و عقلی داشته باشد.
عین موقوفه و شرایط آن
مالی که توسط واقف، وقف میشود عین موقوفه است. برای صحت عقد وقف، عین موقوفه باید دارای شرایطی باشد. این شرایط عبارتاند از:
- حبس عین: حبس عین به این معنا است که واقف حقی بر فروش و نقل و انتقال حقوقی مال موقوفه و نیز تصرف منافی با وقف را ندارد.
- تسبیل منفعت: نیت واقف در عقد وقف مهم بوده و این وقف باید در راه خدا و با نیت تقرب الهی صورت گیرد.
- قابلیت عین بقا: مطابق ماده 58 قانون مدنی عین موقوفه چه از نوع منقول و چه غیر منقول، باید بقایی ابدی داشته باشد تا استفاده دراز مدت از آن مقدور باشد. به عنوان مثل میوه را نمیتوان وقف کرد اما وقف درخت میوه جایز است.
- قبض و اقباض مال موقوفی: قبض و اقباض مال موقوفی از دیگر از دیگر شرایط صحت عقد وقف است. و آن به این معنی است که برای تحقق عقد، مال باید به قبض و تسلط موقوف علیه برسد.
- روئیت: قابل روئیت وعینی بودن مال موقوفه از دیگر شرایط لازم برای صحت عقد وقف است.
سوالات متداول درمورد وقف و ارکان آن
وقف چیست و چه معنایی دارد؟
وقف یکی از فضیلتهای اسلامی است که به معنای حبس و ایستادن مال در راه خیر و نیکوکاری است. بر اساس ماده 55 قانون مدنی ایران، عین مال حبس و منافع آن تسبیل میشود تا در راه مورد نظر واقف مصرف گردد.
ارکان عقد وقف کداماند؟
عقد وقف از سه رکن اصلی تشکیل شده است: 1) واقف، 2) موقوف علیه، و 3) عین موقوفه. صحت وقف منوط به رعایت شرایط شرعی و قانونی هر یک از این ارکان است.
واقف چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟
واقف کسی است که مال خود را در راه خیر وقف میکند و باید عاقل، بالغ، مختار و مالک مال باشد تا توانایی تصرف و انتقال مال خود را داشته باشد. مسلمان یا کافر بودن واقف تاثیری بر صحت وقف ندارد.
موقوف علیه کیست و چه شرایطی دارد؟
موقوف علیه فرد یا افرادی هستند که مالی به نفع آنها وقف شده و حق استفاده از منافع آن را دارند. موقوف علیه باید مشخص، موجود، و دارای اهلیت تملک باشد. وقف به نفع جنین نیز در صورت زنده متولد شدن صحیح است.
عین موقوفه چیست و چه شرایطی دارد؟
عین موقوفه مالی است که واقف وقف میکند و باید دارای شرایطی مانند حبس عین، تسبیل منفعت، قابلیت بقا، قبض و اقباض، و قابلیت روئیت باشد تا وقف صحیح محسوب شود.
حبس عین و تسبیل منفعت به چه معناست؟
حبس عین به معنای ممنوعیت فروش و نقل و انتقال مال موقوفه است و تسبیل منفعت یعنی منافع مال وقف شده باید در راه خیر و با نیت تقرب الهی مصرف شود.
آیا وقف میتواند شامل مال منقول و غیرمنقول باشد؟
بله، عین موقوفه میتواند منقول یا غیرمنقول باشد، اما باید قابلیت بقا و استفاده درازمدت داشته باشد؛ برای مثال میوه قابل وقف نیست اما درخت میوه میتواند وقف شود.
قبض و اقباض مال موقوفه چه نقشی در صحت وقف دارد؟
برای صحت وقف، مال موقوفه باید به قبض و تسلط موقوف علیه برسد تا بتواند از آن استفاده کند و عقد وقف معتبر شود.
آیا واقف میتواند مال خود را بدون رضایت موقوف علیه وقف کند؟
بله، واقف میتواند مال خود را به نفع افراد مشخص یا عام وقف کند، اما موقوف علیه باید مشخص و موجود باشد تا وقف معتبر گردد.
روئیت مال موقوفه چه اهمیتی دارد؟
مال موقوفه باید قابل روئیت و عینی باشد تا وقف صحیح واقع شود و منافع آن به درستی به موقوف علیه منتقل گردد.
اگه یه نفر یه ملکی رو وقف کنه، دیگه نمیتونه اون ملک رو بفروشه؟
خیر، یکی از شرایط اصلی وقف، حبس عین مال است. این به این معنی است که واقف پس از وقف کردن مال، هیچگونه حق فروش، انتقال، یا تصرفی که با نیت وقف در تضاد باشد، بر آن مال نخواهد داشت.
من میخوام یه ملک رو برای بچهای که هنوز به دنیا نیومده وقف کنم. این کار قانونیه؟
بله، وقف به نفع کسی که در حال حاضر وجود ندارد اما در آینده به وجود خواهد آمد، صحیح است. برای مثال، وقف برای جنین به شرط اینکه زنده به دنیا بیاید، معتبر و قانونی است.
اگه کسی که یه چیزی رو وقف میکنه، کافر باشه، وقفش باطله؟
خیر، برای صحت وقف مسلمان بودن واقف شرط نیست. اگر یک فرد غیرمسلمان نیز با رعایت تمامی شرایط قانونی و شرعی، مالی را وقف کند، وقف او صحیح و معتبر است.
آیا میشه میوه یه درخت رو وقف کرد؟
خیر، عین موقوفه باید چیزی باشد که بقا داشته باشد تا استفاده از منافع آن به صورت دراز مدت امکانپذیر باشد. بنابراین، میوه را نمیتوان وقف کرد، اما وقف درخت میوه صحیح است، چرا که بقای دائمی دارد.
برای اینکه وقف درست باشه، حتما باید به کسی که مال رو به نفعش وقف شده، تحویل داده بشه؟
بله، یکی از شرایط صحت عقد وقف، قبض و اقباض مال موقوفه است. یعنی برای اینکه وقف کامل شود، مال وقفشده باید به تصرف و قبض موقوف علیه (کسی که مال به نفع او وقف شده) درآید.
واقف چه شرایطی باید داشته باشه که وقفش درست باشه؟
واقف باید اهلیت شرعی و قانونی داشته باشد، به این معنا که بالغ، عاقل و مختار بوده و حق تصرف در اموال خود را داشته باشد. بنابراین، افراد محجور یا کسانی که به هر دلیلی از تصرف در اموالشان منع شدهاند، نمیتوانند وقف کنند.
اگه کسی مالی رو وقف کنه، ولی در وقفنامه مشخص نکنه برای چه کسی یا چه اموری وقف کرده، وقفش صحیحه؟
خیر، یکی از شرایط اصلی وقف، معین بودن موقوف علیه است. باید در وقفنامه مشخصات، اسم یا صفت کسانی که قرار است از منافع مال موقوفه استفاده کنند، به وضوح قید شود.
آیا میشه یه مال رو وقف کرد که در آینده قابل مشاهده باشه؟
خیر، یکی از شرایط صحت وقف، قابل رؤیت و عینی بودن مال موقوفه در زمان عقد وقف است. مالی که وقف میشود باید در حال حاضر وجود داشته باشد و قابل مشاهده باشد.
مفهوم حبس عین و تسبیل منفعت در وقف یعنی چی؟
حبس عین به معنای جدا کردن مال از دارایی مالک و جلوگیری از هرگونه نقل و انتقال آن است. تسبیل منفعت نیز به معنای قرار دادن منافع حاصل از آن مال در راه خدا یا امور خیریه است. به عبارت دیگر، اصل مال ثابت میماند و فقط از منافع آن استفاده میشود.
آیا وقف فقط برای کمک به انسانهاست یا میشه برای امور دیگه هم وقف کرد؟
وقف برای هر امر نیکوکارانه و عامالمنفعهای قابل انجام است. این امور میتواند شامل کمک به انسانها، حیوانات، محیط زیست یا سایر امور خیریه باشد، به شرطی که نیت واقف برای تقرب الهی یا کار خیر باشد.