وضعیت حقوقی کودکان در مخاصمات مسلحانه
در سطح بین المللی، تمایل چندانی برای بالا بردن سن مصونیت کودکان از مسئولیت کیفری وجود ندارد چرا که این امر به سازمانهای تبهکاری اجازه میدهد از کودکان برای جرایم سازمان یافته مانند قاچاق مواد مخدر و… سود جویند. در شرایط کنونی، ممکن است فردی برای انجام عملی بالغ و برای انجام عملی دیگر نابالغ محسوب شود لذا باید سن مسئولیت فرد برای شرکت در مراسم مذهبی، شرکت در انتخابات، استیفای حق مالکیت اموال، مسئولیت کیفری و شرکت در مخاصمات مسلحانه به طور مجزا مورد بررسی قرار گیرد.
ممنوعیت به کارگیری کودکان در درگیریهای مسلحانه
آثار جنگ بر کودکان
- حمایتهای معنوی: بند چهارم ماده 38 کنوانسیون حقوق کودک و ماده 39 این کنوانسیون از التزام دولتها به حمایت از کودکان آسیب دیده در جنگ و بازسازی جسمی و روانی کودکان قربانی بدرفتاری، شکنجه و غیر سخن میگوید.
- حمایت از بنیان خانواده: ماده 82 کنوانسیون چهارم ژنو به حفظ وحدت خانواده به خصوص پدر، مادر و اطفال در یک محل و جدا از سایر بازداشتیها اشاره دارد. حفظ انسجام خانواده در ماده 74 پروتکل اول و بند سوم ماده 4 پروتکل دوم مورد تاکید جدی واقع شده است. براساس مواد 9 و 10 کنوانسیون حقوق کودک، دول عضو اطمینان میدهند که برخلاف میل والدینش از آنها جدا نمیشود. عدم صدور حکم اعدام برای افرادی که در زمان ارتکاب جرم کمتر از 18 سال دارند (جرایم مرتبط با مخاصمه مسلحانه) براساس ماده 69 کنوانسیون چهارم، بند چهارم ماده 77 پروتکل اول و بند چهارم ماده 66 پروتکل دوم نیز قابل ذکر است.
- حمایت از کودکان اسیر: براساس بند سوم ماده 77 پروتکل اول، چنانچه در موارد استثنایی، برخلاف مقررات بند دوم، کودکانی که به 15 سالگی نرسیدهاند، به طور مستقیم در مخاصمات شرکت کنند و به دست طرف مخالف گرفتار شوند، اسیر جنگی باشد یا خیر، همچنان از حمایت خاص موضوع این ماده برخوردار خواهند شد.
- حمایت از کودکان پناهنده: ماده 23 کنوانسیون حقوق کودک، دول عضو ملزم هستند با انجام اقدامات مناسب، حقوق کودکی را که از نظر قوانین داخلی یا بین المللی، پناهنده شناخته میشود، تضمین نماید. این حقوق شامل کمکهای انسانی و در جهت احقاق حقوق کودک استوار است.
کودکان سرباز در مخاصمات مسلحانه
کنوانسیونهای چهارگانه ژنو در مورد استخدام کودکان در مخاصمات مسلحانه فاقد مقررات صریح روشنی است. این نقص در پروتکل اول الحاقی ناظر به مخاصمات بین المللی تا اندازهای برطرف شده است. طبق ماده 77 این پروتکل، طرفین مخاصمه همه گونه اقدامات ممکن را به عمل خواهند آورد تا کودکانی که به سن 15 سالگی نرسیدهاند به طور مستقیم در مخاصمات شرکت نکنند و به ویژه از فراخواندن آنها به نیروهای مسلح اجتناب ورزند. این ماده دارای نواقص فراوانی است. اول آنکه از اقدامات ممکن سخن میگوید که از جنبه امری آن میکاهد. دوم اینکه با عبارت فراخوانی Recruitment عملا راه را برای پیوستن ارادی کودکان که بعضا در اثر تبلیغات، فقر و غیر صورت میپذیرد، باز میگذارد و فقط به کارگیری اجباری کودکان زیر 15 سال ممنوع است و سوم، تنها به کار گرفتن کودکان را به طور مستقیم ممنوع میسازد. در پروتکل دوم الحاقی، این نواقص تا اندازه زیادی برطرف میشود و طبق بند ج ماده 4 این پروتکل، کودکانی که به سن 15 سالگی نرسیدهاند نه مجاز هستند که به استخدام نیروها یا گروههای مسلح در آیند و نه مجاز هستند که در منازعات شرکت نمایند. این پروتکل هم به کارگیری اجباری و هم ارادی کودکان را در نیروهای مسلح ممنوع میدارد. کنوانسیون حقوق کودک هم در سال 1989 در جهت توسعه این ممنوعیت گام برداشته است. براساس ماده یک این کنوانسیون، کودک فردی است که سن 18 سالگی را به اتمام نرسانده است مگر آنکه سن بلوغ از نظر حقوق جاری در کشورهای مربوطه زودتر تعیین شده باشد. این ماده دارای این ویژگی است که اولا با ذکر قید شرط، عملا ممنوعیت صدر ماده به موجب قوانین بسیاری از کشورها بلا اثر شده است چرا که در بسیاری از کشورها مانند کشورهای اسلامی، سن بلوغ زودتر از 18 سال تعیین شده است. ثانیا سن بلوغ، تعریف دقیق و روشنی در حقوق بینالملل ندارد. ماده 38 کنوانسیون حقوق کودک از ممنوعیت شرکت مستقیم کودکان زیر 15 سال در جنگ صحبت میکند. اگر چه کمیته حقوق کودک اعتقاد دارد که اثرات جنگ بر کودکان باید با لحاظ تمامی مواد کنوانسیون از جمله ماده یک تفسیر شود و بر این اساس، فراخواندن یا ثبت نام کودکان زیر 18 سال، نقض قواعد بین المللی بشر دوستانه و جنایت جنگی است.
سوالات متداول درمورد وضعیت حقوقی کودکان در مخاصمات مسلحانه
وضعیت حقوقی کودکان در مخاصمات مسلحانه چگونه است؟
کودکان در مخاصمات مسلحانه از حمایتهای خاص حقوق بینالملل برخوردارند. کنوانسیونها و پروتکلهای الحاقی تلاش میکنند تا کودکان زیر 15 سال به طور مستقیم در جنگ شرکت نکنند و از استخدام در نیروهای مسلح منع شوند.
آیا بهکارگیری کودکان در درگیریهای مسلحانه ممنوع است؟
بله، هم پروتکل اول و دوم الحاقی به کنوانسیونهای چهارگانه ژنو و هم کنوانسیون حقوق کودک، به کارگیری اجباری و حتی ارادی کودکان زیر 15 سال در مخاصمات مسلحانه را ممنوع کردهاند.
حمایتهای معنوی کودکان جنگزده شامل چه مواردی است؟
مطابق ماده 38 و ماده 39 کنوانسیون حقوق کودک، دولتها موظفاند از بازسازی جسمی و روانی کودکان قربانی بدرفتاری و شکنجه حمایت کنند و خدمات معنوی و آموزشی مناسب فراهم نمایند.
کنوانسیون ژنو چه حمایتهایی از کودکان اسیر دارد؟
طبق بند سوم ماده 77 پروتکل اول، کودکانی که زیر 15 سال هستند و به طور مستقیم در مخاصمات شرکت کنند و به دست طرف مقابل اسیر شوند، از حمایتهای ویژه شامل مراقبت انسانی و بازگرداندن به خانواده بهرهمند خواهند شد.
حقوق کودکان پناهنده چیست؟
ماده 23 کنوانسیون حقوق کودک تاکید دارد که دولتها باید حقوق کودکان پناهنده را تضمین کنند، از جمله ارائه کمکهای انسانی، حمایت از تحصیل، سلامت و احقاق حقوق قانونی آنها.
سن مسئولیت کودکان در جنگ چگونه تعیین میشود؟
طبق کنوانسیون حقوق کودک، فرد زیر 18 سال کودک محسوب میشود. پروتکلهای الحاقی به کنوانسیون ژنو منع شرکت مستقیم کودکان زیر 15 سال در مخاصمات مسلحانه را مشخص کردهاند، اما سن بلوغ در برخی کشورها ممکن است زودتر تعیین شود.
چه تفاوتی بین پروتکل اول و دوم الحاقی ژنو وجود دارد؟
پروتکل اول تنها به منع بهکارگیری اجباری کودکان زیر 15 سال و شرکت مستقیم در جنگ اشاره میکند، اما پروتکل دوم هم به کارگیری اجباری و هم ارادی کودکان زیر 15 سال در نیروهای مسلح را ممنوع کرده است.
آیا فراخواندن کودکان زیر 18 سال نقض حقوق بینالملل است؟
بله، کمیته حقوق کودک معتقد است که فراخواندن یا ثبت نام کودکان زیر 18 سال برای شرکت در مخاصمات مسلحانه نقض قواعد بینالمللی بشر دوستانه و مصداق جنایت جنگی است.
آیا کودکان میتوانند مسئولیت کیفری در جنگ داشته باشند؟
سن مسئولیت کیفری کودکان در سطح بینالملل بالا نگه داشته شده تا از سوءاستفاده گروههای مسلح و سازمانهای تبهکاری جلوگیری شود؛ کودکان کمتر از سن مشخص مسئولیت کیفری ندارند.
حفظ انسجام خانواده در مخاصمات چه اهمیتی دارد؟
مطابق ماده 82 کنوانسیون چهارم ژنو و پروتکلهای الحاقی، حفظ خانواده و زندگی مشترک والدین و اطفال ضروری است و از جدایی کودکان از والدین بدون رضایت آنها جلوگیری میشود.
اگه یه بچه زیر ۱۵ سال تو جنگ شرکت کنه و اسیر بشه، بازم به عنوان یه کودک باهاش رفتار میشه؟
بله، بر اساس ماده ۷۷ پروتکل اول، حتی اگر کودک زیر ۱۵ سال به صورت مستقیم در درگیریها شرکت کرده و به دست طرف مقابل اسیر شود، همچنان از حمایتهای ویژه که برای کودکان در نظر گرفته شده، برخوردار خواهد بود.
تو جنگ، جدا کردن بچهها از والدینشون قانونیه؟
خیر، طبق ماده ۸۲ کنوانسیون چهارم ژنو و مواد ۹ و ۱۰ کنوانسیون حقوق کودک، تلاش برای حفظ وحدت خانواده در شرایط جنگی بسیار مهم است. دولتها موظفاند کودکان را بر خلاف میل والدینشان از آنها جدا نکنند و آنها را در کنار هم نگهداری کنند.
اگه یه نفر در زمان ارتکاب جرم زیر ۱۸ سال بوده، آیا میتونه اعدام بشه؟
خیر، طبق ماده ۶ کنوانسیون چهارم و پروتکلهای الحاقی اول و دوم، صدور حکم اعدام برای افرادی که در زمان ارتکاب جرم (به خصوص جرایم مرتبط با مخاصمه مسلحانه) زیر ۱۸ سال داشتهاند، ممنوع است.
نحوه برخورد با بچههایی که در جنگ آسیب روانی دیدهاند چیه؟
بر اساس ماده ۳۹ کنوانسیون حقوق کودک، دولتها متعهدند که از کودکان آسیب دیده در جنگ حمایت کنند و اقدامات لازم برای بازسازی جسمی و روانی آنها را فراهم آورند.
کودکان سرباز میتونن به صورت داوطلبانه وارد جنگ بشن؟
طبق پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون ژنو، به کارگیری اجباری کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است، اما این پروتکل به صراحت به پیوستن داوطلبانه کودکان اشاره نمیکند. با این حال، پروتکل دوم الحاقی، هم استخدام اجباری و هم داوطلبانه کودکان زیر ۱۵ سال را در نیروهای مسلح ممنوع کرده است.
آیا در قوانین بینالمللی سن مشخصی برای تعریف کودک وجود داره؟
بر اساس ماده ۱ کنوانسیون حقوق کودک، فردی که سن ۱۸ سالگی را به اتمام نرسانده، کودک محسوب میشود، مگر اینکه سن بلوغ در قوانین داخلی کشور مربوطه زودتر تعیین شده باشد. این تعریف ممکن است در قوانین کشورهای مختلف متفاوت باشد.
اگه کشوری بگه سن بلوغ تو کشور ما زیر ۱۸ ساله، میتونه کودکان رو به جنگ بفرسته؟
بله، این یکی از نواقص کنوانسیون حقوق کودک است. با توجه به قید “مگر آنکه سن بلوغ … زودتر تعیین شده باشد”، بسیاری از کشورها میتوانند با استناد به قوانین داخلی خود، سن کمتر از ۱۸ سال را برای شرکت در مخاصمات مسلحانه مجاز بدانند.
آیا کودکان پناهنده هم تحت حمایت قوانین بینالمللی هستند؟
بله، طبق ماده ۲۳ کنوانسیون حقوق کودک، دولتها موظفاند با انجام اقدامات مناسب، حقوق کودکان پناهنده را تضمین کنند و کمکهای انسانی لازم برای احقاق حقوق آنها را فراهم نمایند.
آیا به کارگیری کودکان برای کارهای غیر رزمی مثل جاسوسی هم ممنوعه؟
پروتکل اول الحاقی تنها به ممنوعیت به کارگیری کودکان به صورت “مستقیم” در مخاصمات اشاره کرده است. این نقص باعث شده که به کارگیری کودکان در فعالیتهای غیرمستقیم مانند جاسوسی و کارهای پشتیبانی ممنوع نباشد.
آیا قوانین بین المللی برای کودکان سرباز، فقط برای جنگهای بین دو کشور اعمال میشه؟
خیر، کنوانسیون ژنو و پروتکل اول الحاقی به طور عمده بر مخاصمات بینالمللی تمرکز دارند، اما پروتکل دوم الحاقی به صراحت قوانین مربوط به حقوق کودکان را در درگیریهای مسلحانه داخلی نیز اعمال میکند.