حقوق بین الملل دریاها
یکی از قدیمیترین و مهمترین گرایشهای حقوق بین الملل عمومی به حقوق بین الملل دریاها اختصاص دارد. چرا که دریاها همواره استفادههای گوناگونی را از تجارت دریایی و کشتیرانی گرفته تا منابع زنده و غیر زنده، برای ملتها و دولتها به همراه داشتهاند. استفاده از دریاها برای استفادههای مزبور، وضع قوانین و قواعد را ایجاب نموده که براساس این ضرورت، شاهد شکل گیری نظام حقوقی بین المللی تحت عنوان حقوق بین الملل دریاها، بودهایم. مجموعه قواعد، مقررات و اصول حقوق بین المللی حاکم بر روابط میان دولتها با سازمانهای بین المللی در چهارچوب استفاده از دریاها را حقوق بین الملل دریاها میگویند. اهمیت گرایش حقوق بین الملل دریاها را از طریق حاکمیت قوانین آن بر بیش از دو سوم کره زمین میتوان دریافت.
حقوق و تعهدات کشورها در مناطق مختلف دریایی
پیشینه تاریخی مختصر از حقوق بین الملل دریاها
استفاده از دریاها نیز همانند دیگر جنبههای روابط میان دولتها، تابع قواعد و اصول مشترکی بوده که بر روابط آنها حاکم است. به همین دلیل استفادههای زیادی از دریاها در دوران باستان برای اهداف گوناگون به عمل میآمد. پارسها، رومیها و یونانیها از اقوامی بودند که از دریاها برای اهدافی همچون تجارت دریایی و کشتیرانی استفاده میکردند. این اهداف صرفا صلح آمیز نبوده و از دریاها برای تصرف سرزمینهای دیگر نیز استفاده میشد.
موافقتنامهها و کنوانسیونهای مربوط به حقوق دریاها
کنوانسیون سازمان ملل متحد درمورد حقوق دریا (که ازاین پس «کنوانسیون» نامیده میشود) در 1 دسامبر 1982 در خلیج مونته گو در کشور جامائیکا امضا و 12 سال بعد در 16 نوامبر 4 لازم الاجرا گردید. موافقتنامه دیگری در رابطه با اجرای قسمت یازدهم کنوانسیون مذکور در ژوئیه 1994 تصویب و در 28 ژوئیه 1996 لازم الاجرا گردید. این موافقتنامه و قسمت یازدهم کنوانسیون باید به عنوان سند واحد تفسیر و اجرا گردند. تاکنون 135 دولت طرف کنوانسیون و دولت طرف موافقتنامه شدهاند.
رویه قضایی و داوری بین المللی
با توجه به اینکه دیوان بین المللی حقوق دریاها و دیوان بین المللی دادگستری زمینه ایجاد قواعد عرفی دریاها را با استناد به معاهدات مرتبط با دریاها ایجاد میکند، میتوان رویههای دیوان بین المللی دادگستری و دیوان بین المللی حقوق دریاها را از مهمترین منابع حقوق دریاها تلقی نمود.
آبهای داخلی
دو مفهوم حقوقی و جغرافیایی برای آبهای داخلی پیش بینی شده است که ما با مفهوم حقوقی آن سرو کار داریم. آبهای داخلی از دید حقوقی عنوانی است که به آبهای واقع شده میان ساحل یک کشور و خط مبداء دریای سرزمینی اطلاق میگردد. بنابراین تالابهای متصل به دریاها، بنادر، لنگرگاههای مجاور، مصب رودخانههای بزرگ که به دریا میریزند و همچنین سواحل، در زمره آبهای داخلی قرار دارند.
نظام حقوقی آبهای داخلی
اقدامات بین المللی در زمینه نظامهای حقوقی آبهای داخلی همواره در تقابل با اصل سرزمینی و انحصار کشورها قرار گرفته است. بنابراین رجوع به حقوق و عرف نوشته شده در اساسنامه و عهد نامهی ژنو مورخ 9 دسامبر سال 1923 در رابطه با نظام بین المللی بنادر، ضروری است. البته در عهد نامههای حقوق دریاها نیز به نظام حقوقی آبهای داخلی پرداخته شده است.
مناطق دریایی از نظامهای حقوقی خاصی تبعیت میکنند که هدف آن، ایجاد نظم و سهولت در تحقق ویژگیهای کاربردی دریاها است مانند ارتباطات، حمل و نقل دریایی، تحقیقات علمی و ضرورتهای نظامی و تنظیم مقرراتی در رابطه با صلح جویانها. این مناطق که محدود به مناطق آبی اعم از دریاها یا آبراهها میشوند طبق موازین حقوقی بین المللی وضعیت حقوقی متفاتی دارند که، مجموع این موازین، «حقوق بین الملل دریاها و آبراهههای بین المللی» را تشکیل میدهد. وضعیت جغرافیایی ایران به گونهای است که در دو سوی آن نواحی دریایی وجود دارد. در شمال ایران بزرگترین دریاچه دنیا یعنی دریای خزر وجود دارد و در جنوب ایران خلیج فارس و دریای عمان واقع شده است. در ضمن ایران به همراه عمان دولتهای واقع در حاشیه تنگه هرمز هستند. خلیج فارس یک دریای نیمه بسته است که از طریق تنگه هرمز به آبهای آزاد ارتباط دارد. تا جایی که به دریای خزر مربوط میشود، پیش از فروپاشی شوروی سابق نظام حقوقیآن براساس مجموعههایی از موافقتنامههای میان ایران و شوروی سابق ترسیم گردیده بود.
سوالات متداول درمورد حقوق بین الملل دریاها
حقوق بین الملل دریاها چیست؟
حقوق بین الملل دریاها مجموعه قواعد، مقررات و اصول حقوق بین المللی است که روابط میان دولتها و سازمانهای بین المللی را در چهارچوب استفاده از دریاها تنظیم میکند.
تاریخچه حقوق بین الملل دریاها به چه زمانی برمیگردد؟
استفاده از دریاها در دوران باستان توسط ملل مختلف مانند پارسها، رومیها و یونانیها برای تجارت و کشتیرانی آغاز شد و به مرور، قواعد و اصول حقوقی بینالمللی برای تنظیم این روابط شکل گرفت.
کنوانسیون حقوق دریاها چیست و چه اهمیتی دارد؟
کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق دریاها (1982) مهمترین سند بینالمللی در این حوزه است که مقرراتی درباره آبهای داخلی، سرزمینی، دریای سرزمینی، و مناطق اقتصادی اختصاصی تعیین میکند.
آبهای داخلی از نظر حقوقی به چه معنا هستند؟
آبهای داخلی به آبهایی اطلاق میشود که میان ساحل یک کشور و خط مبدأ دریای سرزمینی واقع شدهاند و شامل تالابها، بنادر، لنگرگاهها و مصب رودخانهها هستند.
نظام حقوقی مناطق دریایی چگونه است؟
مناطق دریایی شامل آبهای داخلی، دریای سرزمینی، نواحی اقتصادی اختصاصی و آبراهههای بینالمللی میشوند که هر یک دارای نظام حقوقی خاص و وظایف قانونی برای کشورها هستند.
نقش ایران در حقوق بین الملل دریاها چیست؟
ایران به دلیل داشتن سواحل شمالی و جنوبی، در دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان و نیز تنگه هرمز، جزو کشورهایی است که ملزم به رعایت و بهرهبرداری از حقوق بین الملل دریاها است.
با این همه قوانین بین المللی، اگه یه کشور به این قوانین بی توجهی کرد، راهکار قانونی برای برخورد باهاش چیه؟
در این شرایط، کشورهای آسیب دیده میتوانند از طریق مکانیسم های حل اختلاف بین المللی مثل دیوان بین المللی حقوق دریاها یا دیوان بین المللی دادگستری، طرح دعوی کنند.
اگه یه کشتی تجاری توی اب های داخلی یه کشور لنگر انداخت، چه قوانین و مقرراتی برای اون کشتی اجرا میشه؟
قوانین و مقررات کشور ساحلی بر کشتی اعمال میشود. این کشور حق دارد کنترل کامل بر فعالیت های آن کشتی داشته باشد.
در مورد دریای خزر و قوانین جدیدی که بعد از فروپاشی شوروی وضع شده، الان سهم ایران دقیقا چقدره؟
بعد از فروپاشی شوروی، کشورهای حاشیه دریای خزر در حال مذاکره برای تعیین رژیم حقوقی جدید هستند. هنوز هیچ تقسیم بندی قطعی و توافق شده ای در مورد سهم هر کشور نهایی نشده است.
تفاوت حقوقی خلیج فارس با دریای عمان در چی هست؟
خلیج فارس یک دریای نیمه بسته است، اما دریای عمان به آب های آزاد متصل است. این وضعیت جغرافیایی، تفاوتهایی در نظام حقوقی حاکم بر هر منطقه ایجاد میکند.
اگه یه کشوری که به دریا راه نداره (مثل افغانستان)، بخواد از اب های ازاد استفاده کنه، چطور این کار رو از نظر حقوقی انجام میده؟
بر اساس کنوانسیون حقوق دریاها، کشورهای محصور در خشکی حق دسترسی به دریا را دارند. این حق معمولا از طریق توافقنامه های ترانزیتی با کشورهای همسایه ساحلی فراهم میشود.
اهمیت حقوق بین الملل دریاها فقط برای تجارت و منابع طبیعیه؟
حقوق دریاها علاوه بر تجارت و منابع، شامل جنبه های مهم دیگری مثل حفاظت از محیط زیست دریا، تحقیقات علمی، امنیت کشتیرانی و مقررات نظامی نیز میشود.
در مورد اب های داخلی، آیا یه کشور میتونه از ورود هر کشتی خارجی به بنادرش جلوگیری کنه؟
بله، یک کشور بر اب های داخلی خود حاکمیت کامل دارد و میتواند ورود کشتی های خارجی به بنادر خود را کنترل و محدود کند.
کنوانسیون حقوق دریاها ۱۲ سال بعد از امضا لازم الاجرا شد. دلیل این فاصله زمانی چی بود؟
لازم الاجرا شدن کنوانسیون مشروط به تایید تعداد مشخصی از کشورها بود. این فاصله زمانی به دلیل طی شدن روند تصویب و الحاق کشورها به کنوانسیون رخ داد.
نقش سازمان های بین المللی مثل سازمان ملل در حقوق دریاها چیه؟
سازمان های بین المللی نقش مهمی در تدوین، نظارت و اجرای قوانین دریایی دارند. آنها همچنین به حل اختلافات و ترویج همکاری بین کشورها در زمینه دریاها کمک میکنند.
اگه یه اتفاقی مثل الودگی نفتی توی دریای ازاد افتاد، مسئولیتش با کیه و چطور پیگیری میشه؟
در چنین مواردی، مسئولیت با کشوری است که کشتی آلوده کننده به پرچم آن کشور است. پیگیری قانونی از طریق دادگاه های بین المللی مثل دیوان بین المللی حقوق دریاها انجام میشود.