نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
وقوع جرم و بر هم خوردن نظم جامعه امکان ورود خسارت به اشخاص را فراهم می‌سازد و فرد متضرر از جرم می‌تواند به منظور مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، شکایتی را تحت عنوان شاکی خصوصی در مراجع قضایی (دادگاه یا دادسرا) طرح نموده و خواستار جبران خسارات وارده ناشی از وقوع جرم از مقام قضایی باشد. به بیانی دیگر وقوع جرم علاوه بر لطمه زدن به نظم و امنیت جامعه، سبب ورود خسارت به بزه دیده نیز می‌شود.
در واقع امکان طرح دو شکایت به هنگام وقوع جرم وجود دارد که یکی شکایت از جنبه عمومی جرم، و دیگری از جنبه خصوصی جرم است. در قوانین ایران برخی جرایم مانند کلاهبرداری، علاوه بر مجازات تعیین شده ضمن حکم دادگاه، حکم به رد مال نیز صادر می‌شود.
ارکان و شرایط مطالبه خسارت ناشی از جرم
انواع خسارات
مطابق با ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری، امکان مطالبه زیان ناشی از جرم و همچنین پیگیری شکایت کیفری برای شاکی وجود دارد که این ضرر و زیانات دارای عنوان مادی و معنوی می‌باشند. علاوه بر شاکی و شخص زیان دیده، قائم مقام قانونی و یا وراث او قادر به اقدام جهت دریافت خسارات وارده می‌باشند.
خسارات وارده عبارت است از:
- خسارات مادی: این نوع از خسارات شامل خسارات وارده به مال افراد است. مانند خسارات وارد شده به اتوموبیل شخص.
- خسارات جسمانی: این نوع از خسارات شامل خسارات وارد بر جسم و جان افراد است.
- خسارات معنوی: شامل صدمات وارد شده بر روح و یا آبرو و اعتبار اشخاص است.
- خساراتی با منشاء عدم نفع: این نوع خسارات تحت عنوان خسارات عدم النفع در صورت ممکن الحصول بودن قابل مطالبه است؛ این درحالی است که خسارت عدم النفعی محتمل الحصول قابل مطالبه نمی‌باشد.
طرح دعوای خصوصی ناشی از جرم
طرح دعوای خصوصی ناشی از جرم زمانی امکان پذیر است که تشریفات و مهلت های معین جهت اقامه دعوا رعایت شده باشند. به عنوان مثال در جرم سرقت و یا کلاهبرداری، می‌بایست علاوه بر تعیین مجازات شخص مرتکب، خسارات و ضررهای ناشی از ارتکاب جرم که به مال باخته وارد شده است نیز مورد برسی قرار گرفته و وضعیت آن محرز شود. متضرر می‌بایست تا قبل از اعلام پایان دادرسی توسط دادگاه، دادخواست ضررو زیان ناشی از جرم را ارائه نماید.
خساراتی که متضرر قادر به مطالبه آن است به شرح زیر است:
- خسارات و زیان‌های مادی که در نتیجه ارتکاب جرم حاصل شده باشد.
- منافعی که امکان به دست آوردن آن برای شخص زیان دیده وجود داشته و مدعی خصوصی به موجب ارتکاب مجرم به جرم، از آن محروم شده و متضرر گشته است.
اقامه دعوی خصوصی شامل چه مواردی می‌شود؟
- دارا بودن اهلیت، اولین و مهم‌ترین ویژگی است که بر اشخاص اقامه کننده دعوی صدق می‌کند. در واقع فرد باید از نظر بلوغ و رشد و… در شرایط مناسبی بوده و صلاحیت و شایستگی دارا شدن حق و اعمال آن را به صورت قانونی داشته باشد.
- با توجه به مطالب مذکور اگر شخصی شایستگی دارا شدن حق را داشته باشد اما قادر به اجرای آن نباشد (اهلیت استیفا نداشته باشد)، اقامه دعوی می‌بایست از طریق نماینده قانونی او انجام شود.
- ذینفع بودن در طرح دعوا از دیگر ویژگی‌هایی است که شخص اقامه کننده دعوی باید دارا باشد. در واقع تنها افرادی که در یک ماجرا ذینفع هستند قادر به اقامه دعوی و مطالبه خسارات وارده می‌باشند.
- به عنوان مثال در صورت وقوع جرم کلاهبرداری، امکان طرح شکایت و مطالبه خسارت ناشی از وقوع جرم برای شخصی که از وی کلاهبرداری شده است وجود دارد و افراد دیگر بدون رضایت فرد ذینفع قادر به اقامه دعوی نمی‌باشند.
- دعوی مطرح شده در این موضوع نباید قبلا در دادگاه مورد رسیدگی قرار گرفته باشد و یا حکم قطعی در خصوص آن صادر شده باشد. در واقع افراد قادر به برسی دوباره پرونده‌های مختومه، با همان شرایط سابق نمی‌باشند و در صورت داشتن اعتراض به رای صادر شده می‌بایست از طریق روش‌های تجدید نظر خواهی، فرجام خواهی و یا اعاده دادرسی اقدام به بیان اعتراض خود نمایند.
- اقامه دعوا باید در دادگاهی که صلاحیت ذاتی ومحلی جهت رسیدگی به دعوا را دارد مطرح شود.
شرایطی که حق مورد ادعا باید داشته باشد
ضرر باید به صورت مستقیم ناشی از جرم باشد. به عنوان مثال در جرم سرقت، ضررو زیان وارد شده به اموال مسروقه قابل مطالبه می‌باشد و هزینه هایی که مالباخته جهت نصب سیستم ایمنی منزل متحمل شده قابلیت مطالبه ندارند.
- قانونی و مشروع بودن خسارات وارده.
- منجز بودن حق مورد ادعا.
سوالات متداول درمورد نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
ضرر و زیان ناشی از جرم چیست؟
ضرر و زیان ناشی از جرم به خسارات مادی، جسمانی، معنوی یا عدم نفعی گفته می‌شود که در نتیجه ارتکاب جرم به شخص یا اموال او وارد شده باشد و شاکی بتواند آن را مطالبه کند.
چه کسانی حق مطالبه خسارت ناشی از جرم را دارند؟
شخص زیان دیده، شاکی خصوصی، وراث یا قائم مقام قانونی او میتوانند اقدام به مطالبه خسارت ناشی از جرم کنند، مشروط بر آن که ذینفع باشند و اهلیت قانونی برای اقامه دعوی داشته باشند.
خسارات قابل مطالبه ناشی از جرم کدامند؟
خسارات مادی مانند خسارت به اموال، خسارات جسمانی به سلامت فرد، خسارات معنوی به آبرو و اعتبار و همچنین خسارات عدم النفع قابل مطالبه هستند، البته ضررهای محتملالحصول قابل مطالبه نمی‌باشند.
چه شرایطی برای اقامه دعوی خصوصی جهت مطالبه خسارت لازم است؟
شاکی باید اهلیت قانونی داشته باشد، ذینفع باشد، دعوی قبلاً مختومه نشده باشد و حق مورد ادعا مشروع، قانونی و منجز باشد. همچنین دعوی باید در دادگاه صالح ذاتی و محلی طرح شود.
طرح دعوی خصوصی ناشی از جرم چه زمانی ممکن است؟
زمانی که وقوع جرم محرز شده و تشریفات قانونی رعایت شده باشد. شاکی باید قبل از پایان دادرسی، دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم را ارائه نماید.
چه خساراتی غیر قابل مطالبه هستند؟
خسارات غیر مستقیم یا محتملالحصول مانند هزینههای پیشگیرانه یا نصب سیستم ایمنی برای جلوگیری از جرم، معمولاً قابل مطالبه نیستند.
آیا دو نوع شکایت برای یک جرم وجود دارد؟
بله، شکایت از جنبه عمومی جرم که با هدف مجازات مرتکب است و شکایت از جنبه خصوصی که برای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم تنظیم می‌شود.
من ازم کلاهبرداری شده، میتونم هم مجازات طرفو بخوام هم پولمو پس بگیرم؟
بله، شما می‌توانید هم شکایت کیفری برای مجازات مرتکب مطرح کنید و هم دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم برای جبران خسارت مالی خود ارائه دهید. دادگاه موظف است در کنار حکم کیفری، به خواسته شما در خصوص جبران خسارت نیز رسیدگی کند.
خسارت روحی و آبرویی هم میشه از دادگاه گرفت یا فقط مالیه؟
خسارت‌های معنوی مانند صدمات به حیثیت و آبرو نیز در قانون قابل مطالبه هستند. البته اثبات و میزان این نوع خسارت‌ها نیازمند بررسی دقیق قضایی است.
من چکمو ازم دزدیدن، باید کجا دادخواست ضرر و زیان بدم؟
شما می‌توانید همزمان با شکایت کیفری در دادسرا یا دادگاه، دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم را به همان مرجع رسیدگی‌کننده ارائه کنید تا در یک پرونده بررسی شود.
تا چه زمانی فرصت دارم دادخواست ضرر و زیان بدم؟
تا قبل از اعلام ختم دادرسی از سوی دادگاه می‌توانید دادخواست ضرر و زیان را تقدیم کنید. بعد از ختم دادرسی این امکان از بین می‌رود.
خسارت از دست دادن فرصت شغلی هم قابل مطالبه هست؟
اگر این ضرر در زمره عدم النفع ممکن‌الحصول باشد یعنی به طور قطعی می‌توانستید آن منفعت را کسب کنید و به واسطه جرم از آن محروم شده‌اید، قابل مطالبه است. اما عدم النفع محتملالحصول قابل مطالبه نیست.
اگر زیان دیده فوت کنه، ورثه‌اش میتونن خسارتو مطالبه کنن؟
بله، قائم مقام قانونی یا وراث شخص زیان دیده میتوانند دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم را ادامه دهند یا اقامه کنند.
میشه دوباره بابت یه جرم که حکم قطعی گرفته، خسارت خواست؟
خیر، اگر پرونده مختومه شده و حکم قطعی صادر شده باشد، امکان رسیدگی مجدد وجود ندارد. تنها راه، استفاده از روش‌های اعتراض قانونی مانند تجدیدنظرخواهی یا اعاده دادرسی است.
اگه یه بچه زیر ۱۸ سال بخواد شکایت کنه، میتونه ضرر و زیانم مطالبه کنه؟
افراد فاقد اهلیت مانند صغار نمی‌توانند شخصاً اقامه دعوا کنند. در این موارد، نماینده قانونی آن‌ها مانند ولی یا قیم باید دادخواست ضرر و زیان را مطرح نماید.
هزینه وکیل برای مطالبه خسارت ناشی از جرم جدا از شکایت کیفری حساب میشه؟
بله، قرارداد حق‌الوکاله میان موکل و وکیل مستقل از دعواست. در صورت پیروزی در دعوا، دادگاه می‌تواند هزینه وکیل را نیز به عنوان بخشی از خسارت از محکوم‌علیه مطالبه کند.
خسارت هزینه بیمارستان بعد از ضرب و جرح هم میشه مطالبه کرد؟
بله، خسارت‌های جسمانی مانند هزینههای درمان، دارو، بیمارستان و سایر هزینههای مرتبط با آسیب جسمی ناشی از جرم، کاملاً قابل مطالبه هستند.