داوری در امور خانوادگی
خانواده یکی از مهمترین ارکان جامعهی انسانی بوده و کانون اصلی تعالی و رشد افراد محسوب میشود. با این حال همچنین وجود تعارضات و اختلافات در آن همانند دیگر نهادها امری بدیهی است. در مواردی که اختلافات به این رکن مرتبط است باید حل و فصل اختلافات به نحوی انجام شود تا حد امکان به جایگاه والای خانواده لطمهای وارد نشود. این نوشتار در پی پاسخ به این سؤال است که آیا راهکاری برای حل اختلافات وجود دارد تا آسیب کمتری به موجب آن به شئونات خانواده و اعضای آن وارد شود. در واقع اینگونه به نظر میرسد که ارجاع اختلافات به داوری مطابق با شرایط ذکر شده در قرآن کریم و سورهی نساء، قادر به جلوگیری از لطمه به حیثیت و قداست خانواده و اعضای آن میباشد. اما رویکردی که قانون گذار نسبت به حل و فصل اختلافات خانوادگی از طریق ارجاع به داوری دارد قرابت چندانی با تدبیری که قرآن کریم از آن سخن آورده ندارد. در این نوشتار رویکردهای موجود در زمینه اختلافات خانوادگی بررسی میشود.
نقش توافق نامه داوری در حل و فصل دعاوی خانوادگی
داوری در اختلافات خانوادگی
معنای لغوی داور عبارت است از قاضی، انصاف دهنده، حکم اختصاصی و کسی که میان مردم حکم و فصل دعوی کند. این صفت همچنین به شخصی اطلاق میگردد که سمت قضایی در دستگاه دولتی نداشته و تنها موظف به فصل خصومت و رسیدگی به مرافعات بالقوه و بالفعل و صدور رای میباشد. در واقع این تعریف شباهت بیشتری با معنای حقوقی داوری دارد. داوری در اصطلاح حقوقی به معنی فصل اختلافات به وسیله شخص یا اشخاص ثالث در خارج از دادگاه است. این تعریف به انواع داوری در دعاوی تعلق میگیرد. که ممکن است این دعاوی تجاری باشد یا مدنی و یا داوری در اختلافات خانوادگی. لازم به ذکر است که داوری در اختلافات خانوادگی با داوری به موجب قانون آئین دادرسی مدنی یکسان نمیباشد. صلاحیت داور در اختلاف خانوادگی تنها رسیدگی به اختلافات زوجین میباشد؛ لذا محدوده رسیدگی داوران به اختلافات زوجین مرتبط است در حالی که در قانون آیین دادرسی مدنی محدودیتی نداشته و تنها در مواردی خاص، صالح به رسیدگی نمیباشند (از جمله دعاوی مربوط به اصل نکاح و طلاق مطابق ماده 496 قانون آیین داردرسی دادگاههای عمومی و انقلاب). به علاوه داورانی که به موجب قانون آیین دادرسی مدنی به حل و فصل اختلافات میپردازند باید از نظر تعداد فرد باشند. به موجب ماده 28 قانون حمایت خانواده (آخرین قانون مصوب در موضوع داوری) در خصوص اختلافات خانوادگی، هر یک از زوجین مکلف به معرفی داوری از بین اقارب خود میباشند. به این ترتیب تعداد داوران دو نفر و زوج میباشد.
محدوده صلاحیت داوری در دعاوی خانوادگی
در دعاوی خانوادگی علاوه بر دعوای درخواست طلاق، اختلافاتی در رابطه با مهریه، نفقه، حضانت فرزند و… وجود دارد. مطابق قانون، در صورتی که زن دادخواستی را مبنی بر مطالبه مهریه، ملاقات فرزند، ضانت فرزند، نفقه اقارب، نفقه زن، جهیزیه و اجرت المثل ایام زوجیت، نیازی به داوری نمیباشد. شایان ذکر است که ارجاع به داوری در موضوعات مزبور جز در مواردی استثنائی، منع قانونی ندارد.
دعاوی خانوادگی که قابلیت ارجاع به داوری را ندارند عبارتاند از:
- فسخ نکاح.
- اصل نکاح.
- اصل طلاق.
- نسب و تمامی امور حسبی.
شرایط داوران در دعاوی خانوادگی
داورانی که برای حل و فصل اختلافات میان زن و مرد، توسط آنها تعیین میشود باید شرایطی را داشته باشد. این شرایط عبارتاند از:
- عقل.
- رشد.
- بلوغ.
- عدالت.
- اسلام.
- خبره بودن در مسائل خانوادگی شرعی اجتماعی.
- خویشاوند بودن با زوجین.
- دو نفر بودن داوران.
- داشتن خلوص نیت و تاهل.
موارد اجباری تعیین داور در دعاوی خانواده
در قانون حمایت خانواده، ارجاع پروندههای طلاق غیر توافقی و طلاقهایی به درخواست زوج و یا زوجه، به داوری خانواده پیش بینی شده است. در حالی که ارجاع به داوری در طلاق غیابی و طلاق توافقی لزومی ندارد. در صورتی که طرفین خواهان تنظیم صورت مجلس قانونی در بیرون دادگاه باشند، میتوانند به موسسات حقوقی و داوری مراجعه کرده و خواهان تعیین داور برای تنظیم توافقات به شکل رسمی و کتبی، باشند.
چه افرادی قادر به داوری خانواده نمیباشند؟
امکان انتصاب افراد ذیل به عنوان داور، حتی با توافق طرفین نیز وجود ندارد.
- افرادی که به حکم محاکم قضایی قادر به داوری نبوده و از آن محروم شدهاند.
- محکومین به جرایم عمدی.
- قضات و کارکنان اداری دستگاه قضایی.
- نمایندگان مجلس شورای اسلامی.
- افراد ذینفع در دعوی.
- اشخاص تبعه خارج.
سوالات متداول درمورد داوری در امور خانوادگی
داوری در امور خانوادگی چیست؟
داوری در امور خانوادگی فرایند حل اختلافات بین زوجین توسط داور یا داوران منتخب است که خارج از دادگاه صورت میگیرد و با هدف حفظ شأن خانواده انجام میشود.
چه دعاوی خانوادگی را میتوان به داوری ارجاع داد؟
مطابق قانون، اختلافات مربوط به مهریه، نفقه، حضانت فرزند، اجرت المثل و جهیزیه قابل ارجاع به داوری هستند. برخی امور مانند اصل نکاح و فسخ آن قابل ارجاع به داوری نیستند.
تعداد و شرایط داوران خانواده چگونه است؟
هر یک از زوجین موظف به معرفی یک داور از بین اقارب خود هستند؛ بنابراین تعداد داوران دو نفر است. داوران باید بالغ، عاقل، عادل، مسلمان، خویشاوند، دارای خلوص نیت و خبره در امور خانوادگی باشند.
چه کسانی نمیتوانند به عنوان داور خانواده انتخاب شوند؟
قضات و کارکنان دستگاه قضایی، نمایندگان مجلس، محکومین به جرایم عمدی، افراد ذینفع در دعوی و افراد تبعه خارج نمیتوانند به عنوان داور تعیین شوند.
آیا ارجاع به داوری در طلاق الزامی است؟
در طلاقهای غیرتوافقی و طلاق به درخواست هر یک از زوجین، ارجاع به داوری الزامی است. در طلاق توافقی یا غیابی، ارجاع به داوری لازم نیست.
مزایای استفاده از داوری در دعاوی خانوادگی چیست؟
داوری باعث کاهش تنش و اختلافات خانوادگی، حفظ شأن و حرمت خانواده، سرعت در حل اختلافات و کاهش هزینههای دادگاه میشود.
اگه من و همسرم برای طلاق توافقی اقدام کنیم، بازم باید به داوری بریم؟
خیر، در مورد طلاق توافقی، اجباری برای ارجاع به داوری وجود ندارد. اما اگر تمایل به تنظیم صورتجلسه رسمی در خارج از دادگاه داشته باشید، میتوانید از موسسات حقوقی یا داوری کمک بگیرید.
محدوده کاری داور در پروندههای خانواده چقدره؟
صلاحیت داوران در اختلافات خانوادگی تنها به حل و فصل اختلافات بین زوجین محدود است. اما در مواردی مانند مهریه، نفقه و حضانت فرزند، نیازی به ارجاع به داوری نیست.
فرق داوری در امور خانوادگی با داوری در قانون آیین دادرسی مدنی چیه؟
تعداد داوران در اختلافات خانوادگی دو نفر است، در حالی که در قانون آیین دادرسی مدنی، تعداد داوران باید فرد باشد. همچنین در قانون آیین دادرسی مدنی، داور میتواند در مورد دعاوی مربوط به اصل نکاح و طلاق نیز اظهار نظر کند، اما در امور خانواده چنین نیست.
داور خانواده چه شرایطی باید داشته باشه؟
داور در امور خانوادگی باید شرایطی مانند عقل، رشد، بلوغ، عدالت، اسلام و خبره بودن در مسائل خانوادگی داشته باشد. داشتن تحصیلات حقوقی اجباری نیست و داوران معمولا از خویشاوندان زوجین انتخاب میشوند.
اگه در مورد حضانت فرزند با همسرم مشکل داشته باشیم، میتونیم از داور کمک بگیریم؟
مطابق قانون، در مورد موضوعاتی مانند مهریه، نفقه، حضانت فرزند و … نیازی به داوری نیست، مگر در موارد استثنائی.
در چه مواردی حتما باید داور تعیین بشه؟
در دعاوی طلاق غیر توافقی و طلاقهایی که به درخواست زوج یا زوجه باشد، ارجاع پرونده به داوری خانواده اجباری است.
آیا قاضی و کارمندان دادگاه میتونن به عنوان داور خانواده انتخاب بشن؟
خیر، طبق قانون، قضات و کارکنان اداری دستگاه قضایی قادر به داوری در امور خانواده نیستند.
اگه داور در مورد پروندهای نظر بده که ربطی به امور خانوادگی نداشته باشه، حکمش باطل میشه؟
داوران در امور خانوادگی تنها صلاحیت رسیدگی به اختلافات زوجین را دارند. هرگونه رأی یا نظر در خارج از محدوده صلاحیتشان فاقد اعتبار قانونی است.
اگه یکی از داوران از اقوام ما نباشه، بازم میتونیم ازش کمک بگیریم؟
در قانون حمایت خانواده، هر یک از زوجین مکلف به معرفی داوری از میان اقارب خود هستند.
داوری در امور خانوادگی برای حل مشکلات ما بهتر از دادگاهه؟
هدف از ارجاع به داوری در امور خانواده، حفظ حریم و قداست خانواده و حل اختلافات با کمترین آسیب به اعضای آن است، بنابراین میتواند راهکار موثری برای حل و فصل مسائل باشد.