تهاتر و نکات قانونی آن
یکی از شرایطی که ممکن است برای افراد ایجاد شود این است که در عین بدهکار بودن به کسی از او طلبکار نیز باشید. در این صورت ممکن است دو دینی که در مقابل یکدیگر قرار دارند از طرفین ساقط گریده و عمل تهاتر به وقوع بپیوندد. یک جنس بودن از مواردی است که برای حاصل گردیدن تهاتر میان دو دین لازم است.
نکات کلیدی برای استفاده از تهاتر در قراردادها و دعاوی
تهاتر
معنای لغوی تهاتر عبارت است از پایاپای، برابر شدن، تبادل کالا و یا برابر شدن. در اصطلاح فقهی و حقوقی نیز تهاتر به معنی سقوط تعهد به موجب بدکار بودن طرفین به یکدیگر است. براساس قانون مدنی ایران تهاتر به عنوان یکی از اسباب سقوط تعهدات محسوب گردیده که به موجب آن تعهد متقابلی که بدهکار شدن یکی و طلبکار شدن دیگری را سبب میگردد، ساقط میشود. خرد و عقل انسانی را میتوان اصلیترین مبنای تهاتر دانست که حسب آن دینی که دو نفر به یکدیگر دارند تحت شرایطی ساقط میگردد بدون انکه پرداختی صورت گیرد. به عنوان مثال در صورتی که شخصی مبلغی را به دیگری بدهکار باشد و همان مقدار را نیز از او طلب داشته باشد، این دو دین تحت شرایطی و بدون نیاز به پرداخت از آنها ساقط میگردد. شایان ذکر است که وقوع تهاتر بدون اراده طرفین میباشد. یعنی در صورت وجود شرایط مقرر قانونی میان دو بدهی یا طلب، خود به خود اتفاق میافتد. با این حال امکان صرف نظر از تهاتر برای هر یک از طرفین وجود دارد. بنابراین امکان انصراف از تهاتر برای طرفین وجود خواهد داشت.
انواع تهاتر
قانون تهاتر را به سه شکل مختلف بیان کرده است که به شرح ذیل هستند:
- تهاتر قهری: براساس ماده 295 قانون مدنی ایران، تهاتر قهری بدون تراضی طرفین حاصل میگردد. به عبارت دیگر تهاتر قهری خارج از ارادهی طرفین و به حکم قانون صورت میگیرد.
- تهاتر قراردادی: در صورتی که دیون طرفین مشمول شرایط تهاتر قهری نباشند، در این صورت طرفین میتوانند بر وقوع تهاتر توافق نمایند. این نوع تهاتر مربوط به زمانی است که هر دو دین از یک جنس نبوده و یا دارای جهت زمان و مکان متفاوتی باشند. در این صورت امکان تهاتر قهری وجود نداشته و طرفین میتوانند از تهاتر قراردادی بهره ببرند.
- تهاتر قضائی: تهاتر قضایی با رای قضایی حاصل میگردد. این نوع تهاتر مربوط به مواردی میشود که اختلافی در اصل دین، میزان آن و یا در وجود شرایط تهاتر بوده و تهاتر پس از احراز شرایط توسط دادگاه اعلام میگردد.
شرایط وقوع تهاتر
اصولا وقوع تهاتر تابع شرایطی خاص است که در ادامه به برسی آن خواهیم پرداخت. به طور کلی برای وقوع تهاتر باید محل پرداخت دو دین، زمان پرداخت آنها و همچنین جنس موضوع آنها یکسان باشد. با این حال این امکان وجود دارد که طلب یکی ناشی از خرید ماشینی بوده و طلب طرف مقابل ناشی از قرض گرفتن مبلغی باشد که این تفاوتها مانع از وقوع تهاتر نمیباشد. اما موضوعاتی که میتواند مانع از وقوع تهاتر گردد عبارت است از اختلاف در زمان پرداخت بدهیها و نیز اختلاف در محل پرداخت بدهیها. این شرایط در صورتی مانع از تهاتر نخواهد بود که یکی از طرفین از حق خود مبنی بر پرداخت بدهی در محل مخصوص بگذرد یا هزینهی پرداخت در محل مورد نظر آنها توسط دیگری پرداخت شود. همچنین در مواردی احتمال یکسان نبودن سررسید دو دین وجود دارد . مثلا در طلب متقابل دو شخص، سررسید طلب یکی فردا و سررسید طلب دیگری دوماه بعد است. در این صورت این دو دین قابلیت تهاتر را ندارند، مگر آنکه شخصی که زمان زیادی برای پرداخت دارد از این مهلت پرداخت صرف نظر کند. در حالت دیگر ممکن است موعد پرداخت دو دین چندین ماه بعد ولی درست در یک زمان معین باشد، در این حالت نیز تهاتر واقع میشود. گاه ممکن است مقدار بدهیها یکسان نبوده و تهاتر نسبت به میزانی که دو شخص در مقابل یکدیگر دارند واقع شود. همچنین تهاتری میان دین ثابت شده و دینی که دادگاه باید به پرداخت آن حکم دهد نیز واقع نمیشود.
سوالات متداول درمورد تهاتر و نکات قانونی آن
تهاتر به چه معناست؟
تهاتر در لغت به معنای پایاپای، برابر شدن و تبادل کالا است و در اصطلاح حقوقی و فقهی، به معنای سقوط تعهدات متقابل بدهکار و طلبکار نسبت به یکدیگر است.
انواع تهاتر کدامند؟
تهاتر به سه شکل اتفاق میافتد: تهاتر قهری (بدون تراضی طرفین و به حکم قانون)، تهاتر قراردادی (با توافق طرفین)، و تهاتر قضایی (با صدور حکم دادگاه پس از احراز شرایط).
چه شرایطی برای وقوع تهاتر لازم است؟
شرایط اصلی شامل یکسان بودن جنس دو دین، محل پرداخت، زمان پرداخت و قابلیت معین بودن مقدار بدهیها است. تفاوتهای جزئی در نوع دین مانع از تهاتر نمیشود.
آیا تهاتر بدون اراده طرفین نیز ممکن است؟
بله، در صورتی که شرایط مقرر قانونی وجود داشته باشد، تهاتر خود به خود اتفاق میافتد، اما هر طرف میتواند از وقوع تهاتر صرفنظر کند.
چه مواردی مانع وقوع تهاتر میشوند؟
اختلاف در زمان یا محل پرداخت دینها، و همچنین تفاوت میان دین ثابت شده و دین قابل احراز توسط دادگاه میتواند مانع تهاتر گردد، مگر آنکه طرفین با صرفنظر کردن از حقوق خود، تهاتر را میسر کنند.
تهاتر قراردادی چه زمانی کاربرد دارد؟
هنگامی که دیون طرفین از یک جنس نبوده یا زمان و محل پرداخت آنها متفاوت باشد، طرفین میتوانند با توافق و قرارداد، تهاتر را عملی کنند.
تهاتر قهری چیست؟
تهاتر قهری طبق ماده 295 قانون مدنی ایران بدون تراضی طرفین و به حکم قانون حاصل میشود و نیازی به اراده طرفین ندارد.
اصلا تهاتر یعنی چی و چه فایده ای داره؟
تهاتر به معنی پایاپای شدن دو دین متقابل است، به گونهای که هر دو دین ساقط میشوند. این عمل به طرفین اجازه میدهد که بدون نیاز به پرداخت نقدی، تعهدات مالی خود را با یکدیگر تسویه کنند.
آیا تهاتر خود به خود اتفاق میفته یا باید دو طرف توافق کنن؟
تهاتر قهری بدون نیاز به توافق یا اراده طرفین و بهطور خودبهخودی اتفاق میافتد، به شرطی که شرایط قانونی آن وجود داشته باشد. البته هر یک از طرفین میتوانند از این حق خود صرفنظر کنند.
اگه من به یه نفر پول بدهکارم و اون به من جنس، میشه تهاتر انجام داد؟
خیر. برای وقوع تهاتر قهری، لازم است که جنس دو دین یکسان باشد؛ مثلاً هر دو دین، پول نقد باشند. اگر جنس آنها یکسان نباشد، میتوان با توافق طرفین، تهاتر قراردادی انجام داد.
اگه سررسید بدهی من و طرفم یکی نباشه بازم تهاتر میشه؟
در صورتی که سررسید دو دین یکسان نباشد، تهاتر قهری واقع نمیشود، مگر اینکه شخصی که مهلت بیشتری دارد، از حق خود صرفنظر کرده و پرداخت را زودتر انجام دهد.
تهاتر قراردادی چیه و کی انجام میشه؟
تهاتر قراردادی زمانی اتفاق میافتد که شرایط تهاتر قهری (مانند یکسان بودن جنس، زمان یا مکان پرداخت) وجود نداشته باشد، اما طرفین با توافق یکدیگر بر تهاتر توافق میکنند.
تهاتر قضایی چه زمانی اتفاق میفته؟
تهاتر قضائی زمانی حاصل میشود که بین طرفین بر سر اصل، میزان، یا شرایط تهاتر اختلاف وجود داشته باشد. در این موارد، دادگاه پس از بررسی و احراز شرایط، حکم به وقوع تهاتر میدهد.
اگه یکی از طرفین از حقش بگذره تهاتر اتفاق میفته؟
بله. در مواردی مانند اختلاف در زمان یا مکان پرداخت، اگر یکی از طرفین از حق خود مبنی بر مهلت بیشتر یا پرداخت در محل خاص صرفنظر کند، تهاتر میتواند واقع شود.
اگه مقدار بدهی ها یکسان نباشه چی؟
در این حالت، تهاتر نسبت به میزان مشترک بدهیها واقع میشود؛ یعنی در این مثال، ۱۰۰ هزار تومان از هر دو دین ساقط میشود و شخص بدهکار همچنان ۱۰۰ هزار تومان به دیگری بدهکار خواهد ماند.
آیا میتونم دینم به یه نفر رو با طلبی که ازش دارم و هنوز قطعی نشده تهاتر کنم؟
خیر. تهاتر میان دینی که ثابت شده و دینی که دادگاه باید به پرداخت آن حکم دهد، واقع نمیشود. برای وقوع تهاتر، هر دو دین باید قطعی و مشخص باشند.
چه مواردی میتونه مانع از تهاتر بشه؟
مهمترین موانع تهاتر عبارتند از: اختلاف در جنس موضوع دین (مثلاً پول و کالا)، اختلاف در زمان پرداخت (سررسیدهای متفاوت) و اختلاف در محل پرداخت بدهیها.