عفو و شرایط آن
یکی از مهم‌ترین موضوعات در حوزه حقوق جزا عفو است که دارای شرایط و مقرراتی خاص است. مصادیق جداگانه‌ای در علم حقوق وجود دارد که اشخاص طبق آن، با در نظر گرفتن شرایطی خاص، مورد عفو قانون قرار می‌گیرند. موضوع عفو همواره مورد توجه فقه اسلامی بوده و آن را به افراد توصیه می‌نماید.
شرایط اعمال عفو و روند اجرایی آن
مفهوم عفو
معنای لغوی عفو عبارت است از بخشش، ساقط کردن، گذشت، آمرزیدن، عذاب و…
عفو در اصطلاح کیفری به معنی اقدام و و ابزاری جهت متوقف ساختن اجرای حکم و یا اسقاط تعقیب دعوی است. در واقع این اقدام از طریق نهادهای حکومتی اعم از رهبری و یا مجلس قانون گذاری امکان پذیر بوده که برای بخشیدن تمام یا قسمتی از مجازات متهم و یا توقف تعقیب او، توسط این نهادها تصویب می‌گردد. عفو یک امتیاز است که در خصوص منافع جامعه توسط قوای حاکم هر کشوری رد یا پذیرفته میشود. این امتیاز امکان برقراری آرامش و نظم دوباره را در جامعه در خصوص جرایمی از جمله جرایم سیاسی، توسط سران و رهبران سیاسی فراهم می‌نماید.
در اوضاعی که جامعه تحمل مجازات‌هایی مانند اعدام را ندارد، تدبیری تحت عنوان عفو خصوصی شدت مجازاتها را کاهش می‌دهد. عفو در ترمیم بسیاری از خطاها و اشباهات قضایی موثر بوده و پاداش حسن رفتار و اخلاق بزهکاران در دوران محکومیت آنها محسوب میشود. در واقع عفو از جهت اثر تربیتی آن، دارای مزایای اجتماعی بسیاری است. عفو شامل جنبه‌ی عمومی جرم و جرائمی که شاکی خصوصی نداشته میشود. (در مواقعی که شاکی از شکایت خود صرف نظر کرده باشد نیز امکان عفو وجود دارد)
جنبه عمومی جرم
جرم واقع شده سبب آسیب به جامعه شده و امنیت عمومی را تحت الشعاع قرار می‌دهد.
جنبه خصوصی جرم
جنبه خصوصی جرم شامل مواقعی است که شاکی به واسطه وقوع جرم شکایت کرده و رسیدگی به پرونده را آغاز می‌نماید. لازم به ذکر است که تمامی مجازات مجرمین همواره مورد بخشش قانون قرار نمی‌گیرند بلکه گاهی ممکن است بخشی از مجازات مورد بخشش و عفو قرار گرفته و یا تبدیل به مجازاتی دیگر شود. به عنوان مثال زندانیانی گه به اعدام جرایم مواد مخدر محکوم شده‌اند ممکن است با توجه به شرایط قانونی مورد عفو قرار گرفته و مجازات آنها به حبس و پرداخت جزای نقدی تغییر نماید. در این مواقع کل مجازات مورد بخشش قرار نگرفته و تنها مجازات سنگین به مجازات خفیف‌تر تبدیل میشود.
انواع عفو
عفو عمومی
عفو عمومی (عفو عام) اقدامی است که از سوی قدرت اجتماعی جهت فراموش کردن برخی از جرایم و همچنین منع تعقیب آنها انجام میشود. در عفو عمومی، دادرسی و یا اجرای حکم متوقف شده و اثر تبعی و تکمیلی آن زایل می‌گردد. در این نوع عفو آثار محکومیت جزایی منتفی شده و در صورتی که عفو به قسمتی از مجازات تعلق گرفته باشد، آثار کیفری آن حکم باقی خواهد ماند. قوه مقننه عهده دار اعطای عفو عمومی است.
عفو خصوصی
عفو خصوصی (عفو خاص) اقدام و تصمیمی است که به پیشنهاد رئییس قوه قضاییه و موافقت مقام رهبری نسبت به تمام یا قسمتی از مجازات گرفته میشود.
تفاوت‌های عفو خصوصی و عفو عمومی
- عفو خصوصی دارای جنبه شخصی است؛ یعنی برخلاف عفو عمومی، به صورت انفرادی و مستقل به محکومان اعطا می‌گردد.
- در عفو خصوصی محکومیت کیفری زایل نمی‌گردد و محکومیت به همراه تمامی آثار آن در سابقه کیفری محکوم علیه باقی میماند.
- عفو عمومی قابل اعمال در جرایم تعذیری است، در حالی که عفو خصوصی مشمول تمامی مجازاتها می‌گردد مگر مجازات حدود با شرایط خاص همچنین قصاص که جنبه حق الناسی دارد.
- عفو خصوصی تنها قابلیت اعمال در احکام قطعی دارد. در حالی که عفو عمومی قابل اعمال در احکام قطعی و غیر قطعی می‌باشد.
- اعمال عفو عمومی برخلاف عفو خصوصی مطابق قانون می‌باشد. در واقع عفو خصوصی با گذشت شاکی اعمال میشود. در حالی که اعمال عفو عمومی از طریق قانون انجام گرفته و قابلیت متوقف کردن پرونده در هر مرحله از رسیدگی را دارد.
- عفو خصوصی تنها به محکومین اختصاص دارد در حالی که عفو عمومی شامل محکومین و متهمین می‌گردد.
شرایط عفو
- یکی از شروطی که همواره در عفو مورد توجه قرار می‌گیرد این است که جرم از طریق اقرار متهم ثابت شده باشد.
- در برخی موارد قانون گذار شرط توبه را ذیل اقرار قید نموده است. البته ماهیت، احراز و زمان پذیرش توبه اهمیت ویژه‌ای را نزد قانون گذار دارد.
سوالات متداول درمورد عفو و شرایط آن
عفو چیست و چه معنایی دارد؟
عفو به معنی بخشش، گذشت و آمرزیدن است و در حقوق کیفری به اقدام قانونی جهت توقف اجرای حکم یا اسقاط تعقیب دعوی گفته میشود. این اقدام توسط نهادهای حکومتی مانند رهبری یا مجلس امکان‌پذیر است و میتواند شامل بخشش تمام یا بخشی از مجازات شود.
چه تفاوتی بین عفو عمومی و خصوصی وجود دارد؟
عفو عمومی شامل تمام یا بخشی از جرایم و مجازاتها برای عموم افراد است و آثار کیفری آن منتفی میشود، در حالی که عفو خصوصی به صورت انفرادی به محکومین اعطا شده و آثار محکومیت در سابقه کیفری باقی میماند.
عفو عمومی و خصوصی چه جنبه‌هایی دارند؟
عفو عمومی دارای جنبه قانونی و اجتماعی است و توسط قوه مقننه اعمال میشود، قابل اعمال بر احکام قطعی و غیرقطعی است و شامل محکومین و متهمین میشود. عفو خصوصی جنبه شخصی دارد، فقط برای محکومین است، و صرفاً بر احکام قطعی اعمال می‌گردد.
چه شرایطی برای اعمال عفو لازم است؟
برای اعمال عفو، جرم باید از طریق اقرار متهم یا اثبات قانونی ثابت شده باشد. در برخی موارد، توبه متهم نیز به عنوان شرط قانونی مورد توجه قرار می‌گیرد.
آیا عفو شامل تمامی مجازاتها میشود؟
عفو عمومی بیشتر شامل جرایم تعزیری است و آثار کیفری آن به طور کامل زایل میشود. عفو خصوصی مشمول تمامی مجازاتها میشود، به جز حدود و قصاص که جنبه حق‌الناس دارند.
آیا عفو باعث رفع مسئولیت اجتماعی و تربیتی مجرم میشود؟
عفو ضمن کاهش یا حذف مجازات، میتواند اثر تربیتی و اجتماعی داشته باشد، از جمله تشویق به حسن رفتار در دوران محکومیت و کمک به بازگشت فرد به جامعه.
اگه کسی توی زندان باشه و عفو بخوره، آیا سابقه کیفریش هم پاک میشه؟
در عفو عمومی آثار محکومیت کیفری به طور کامل از بین می‌رود و سابقه کیفری فرد پاک میشود اما در عفو خصوصی محکومیت و آثار آن در سابقه کیفری محکوم باقی میماند و پاک نمی‌شود
اگه من شاکی باشم و رضایت ندم، بازم مجرم عفو میخوره؟
عفو تنها شامل جنبه عمومی جرم میشود و در مورد حقوق خصوصی شاکی قابل اعمال نیست مگر اینکه شاکی خصوصی از شکایت خود صرف‌نظر کرده باشد بنابراین در صورت عدم رضایت شاکی، عفو فقط در مورد جنبه عمومی جرم اعمال میشود
عفو عمومی و خصوصی چه فرقی با هم دارن؟
عفو عمومی اقدامی است که توسط قوه مقننه و برای فراموش کردن یک جرم یا گروهی از جرایم انجام میشود و شامل همه متهمان و محکومان آن جرایم میشود اما عفو خصوصی به صورت انفرادی و با پیشنهاد رئیس قوه قضاییه و موافقت رهبری، برای یک یا چند فرد خاص صادر میشود
آیا عفو شامل مجازات اعدام هم میشه؟
بله عفو خصوصی میتواند مجازات اعدام را نیز در بر بگیرد در این موارد ممکن است مجازات اعدام به حبس یا مجازات خفیف‌تری تبدیل شود
اگه کسی توی زندان توبه کنه، این روی عفو گرفتنش تأثیری داره؟
بله در برخی موارد قانونگذار شرط توبه را برای عفو در نظر گرفته است احراز و پذیرش توبه توسط مقامات مربوطه میتواند در اعمال عفو موثر باشد
آیا عفو هم مثل آزادی مشروط، فقط برای کسانی هست که بخشی از محکومیتشون رو گذروندن؟
عفو خصوصی تنها در مورد احکام قطعی قابل اجرا است اما عفو عمومی میتواند در هر مرحله از رسیدگی به پرونده و حتی پیش از صدور حکم قطعی، اجرا شود
عفو برای جرایم تعزیری هست ولی عفو خصوصی برای همه مجازات‌هاست. این یعنی چی؟
عفو عمومی تنها شامل مجازات‌های تعزیری میشود که میزان و نوع مجازات در آن توسط قانون تعیین شده است در حالی که عفو خصوصی میتواند تمام مجازاتها را در بر بگیرد به جز مجازات‌های حدی (با شرایط خاص) و قصاص که جنبه حق‌الناسی دارد
اگه حکم قطعی صادر نشده باشه، ممکنه فرد عفو بگیره؟
بله عفو عمومی شامل متهمانی که حکم قطعی برای آنها صادر نشده نیز میشود و میتواند در هر مرحله از دادرسی، پرونده را متوقف کند اما عفو خصوصی فقط برای محکومان یعنی کسانی که حکم قطعی آنها صادر شده، قابل اعمال است
اگه مجرم اعتراف کنه، شرایطش برای عفو بهتر میشه؟
بله یکی از شروطی که همواره در اعمال عفو مورد توجه قرار می‌گیرد این است که جرم از طریق اقرار متهم ثابت شده باشد
عفو عمومی رو چه کسی صادر میکنه و عفو خصوصی رو چه کسی؟
اعطای عفو عمومی بر عهده قوه مقننه (مجلس) است در حالی که عفو خصوصی با پیشنهاد رئیس قوه قضاییه و موافقت مقام رهبری صورت می‌گیرد