خیارات و انواع آن در قانون مدنی
امروزه بسیاری از افراد فعالیتهای خود را در قالب قراردادها انجام میدهند. از جمله مواردی که رعایت کردن آن لازمه انعقاد هر قرارداد است، پایبندی به قرارداد تنظیم شده و انجام مسئولیتهای آن است. ضرورت پایبندی به قراردادها به حدی است که موادی را در قانون مدنی به خود اختصاص داده است و قانون گذار خساراتی را در صورت عدم انجام تعهد پیش بینی کرده است. اما با توجه به اهمیت پایبندی به قراردادها، گاها پیش میآید که افراد بنابر دلایل مختلف خواهان بهم زدن معامله باشند. در این شرایط افراد باید به دنبال راه حلها و تدابیر حقوقی بوده تا بتوانند از طریق آن معامله صورت گرفته را بر هم زنند. این امکان در قانون تحت عنوان خیارات پیش بینی شده که هر کدام از آنها دارای شرایط اعمال مخصوص به خود هستند.
اهمیت خیارات در معاملات و قراردادها
خیارات
پیش از بیان مفهوم خیارات بهتر است اشارهای به اهمیت و لزوم پایبندی به قراردادها داشته باشیم. مطابق با قانون مدنی ایران، چنانچه عقود و قراردادهای منعقد شده میان افراد، خلاف قواعد آمره نباشند، محترم شمرده شده و طرفین میبایست به آن پایبند باشند. یکی از امکاناتی که در قانون جهت تضمین حقوق افراد پیش بینی شده است، مطالبه خسارت ناشی از عدم انجام تعهد در قراردادها است. اما گاهی پیش میآید که افراد خواهان فسخ معامله و بر هم زدن آن باشند، انواع خیارات، تدابیر و راه حلهایی هستند که قانون گذار در این زمینه پیش بینی کرده است. معنای لغوی خیار عبارت است از اختیار و اجازه انجام کار. در اصطلاح حقوقی، خیارات تحت شرایطی خاص اختیار فسخ معامله را به طرفین اعطا مینماید. یکی از ویژگیهای عقود و معاملات، لازم بودن آنها است که به موجب آن هیچ کدام از طرفین جز با وجود خیارات قانونی، شرایط فسخ قرارداد و یا اقاله طرفین، قادر به بر هم زدن معاملات نمیباشد. خیارات این امکان را برای طرفین قرارداد فراهم میسازد تا به واسطه آن بتوانند معامله را فسخ کنند.
خیار مجلس
به موجب خیار مجلس هر یک از طرفین معامله این امکان را خواهد داشت که بلافاصله پس از انعقاد قرارداد، در محل و مجلس انعقاد قرارداد آن را فسخ کند. این خیار به زمان حضور طرفین در مجلس انعقاد قرارداد تعلق داشته و به محض خروج طرفین از مجلس، خیار مجلس نیز ساقط شده و امکان اعمال دوبارهی آن وجود نخواهد داشت.
خیار حیوان
این خیار همانطور که از نام آن پیدا است به معاملاتی تعلق میگیرد که موضوع آن حیوان باشد. به موجب این خیار مشتری حق فسخ قرارداد را به مدت سه روز از وقوع عقد بیع خواهد داشت. امکان استفاده از این خیار تنها برای مشتری در نظر گرفته شده است.
خیار تاخیر ثمن
در صورتی که عقد بیعی میان طرفین حاصل شده باشد اما فروشنده مبیع را تحویل مشتری نداده باشد و مشتری نیز ثمن معامله را پرداخت ننموده باشد، این امکان برای فروشنده در نظر گرفته شده تا بتواند با استفاده ازخیار تاخیر ثمن معامله را فسخ نماید. این خیار تنها به عقد بیع اختصاص داشته و تنها توسط فروشنده قابل اعمال است. اعمال این خیار برای مدتی 3 روزه از انجام معامله پیش بینی شده است. کاربرد خیارات مذکور مربوط به عقد بیع است. اما خیاراتی نیز وجود دارند که هم در بیع و هم سایر عقود مورد استفاده قرار میگیرند.
خیار شرط
گاهی ممکن است شرطی به نفع یکی از طرفین، ضمن عقد درج شود. وجود این شرط این امکان را برای شخصی که شرط به نفع او ایجاد شده است فراهم میکند که در صورت عدم انجام شرط، قادر به فسخ معامله باشد. تعیین مدت زمان مشخص برای انجام شرط بسیار حائز اهمیت است. چرا که عدم تعیین مدت زمان انجام شرط، سبب بطلان شرط و عقد میگردد.
خیار تخلف از وصف
گاهی شخص براساس تعاریف و اوصافی که از مالی میشنود، آن را معامله میکند. اما پس از انجام معامله و تحویل مال متوجه عدم همخوانی مال با اوصاف گفته شده میگردد. در این صورت شخص میتواند از خیار تخلف از وصف استفاده کرده و معامله را بر هم زند.
خیار رویت
کاربرد این خیار مختص زمانی است که شخصی مالی را براساس دیده قبلی خود معامله نماید اما پس از معامله متوجه تغییر مال با وصف سابق شود. در این صورت شخص متضرر (چه خریدار و چه فروشنده) قادر به فسخ معامله خواهد بود.
خیار غبن
یکی از خیاراتی که قانون برای طرفین معامله در نظر گرفته، خیار غبن است. غبن به معنای ضرر رساندن است. بنابراین اگر شخصی مالی را به قیمت واقعی خود معامله نکرده و طرفین درباره ارزش واقعی مال مورد معامله فریب خورده باشند میتوانند از خیار غبن استفاده کرده و فسخ معامله را درخواست نمایند. اعمال خیار غبن مستلزم این است که غبن، فاحش باشد.
خیار عیب
این خیار مربوط به زمانی است که شخصی مالی را خریداری کرده و سپس متوجه ایرادی در آن میشود. در این صورت خریدار یا میتواند معامله را فسخ نماید و یا کالا را نزد خود نگه داشته و مبلغی را به عنوان مابه التفاوت کالا سالم و معیوب، از فروشنده دریافت نماید.
خیار تدلیس
تدلیس به معنای فریب است. گاهی یکی از طرفین معامله، با فریب دادن دیگری موجبات انعقاد معامله را فراهم مینماید. تدلیس به هر نحوی که باشد اختیار فسخ معامله را به شخص فریب خورده میدهد.
خیار تبعیض صفقه
این خیار زمانی کاربرد دارد که مورد معامله متعدد باشد. به عنوان مثال شخصی ضمن معاملهای 5 عدد تلفن همراه خریداری نماید. حال اگر 3 عدد از این تلفنها معیوب باشد و یا فاقد اوصاف گفته شده هنگام معامله باشد، خریدار میتواند با استفاده از خیار مذکور نسبت به فسخ معامله اقدام نماید.
سوالات متداول درمورد خیارات و انواع آن در قانون مدنی
خیارات در قانون مدنی چیست و چه اهمیتی دارد؟
خیارات در قانون مدنی به معنای اختیار و اجازه فسخ معامله تحت شرایط خاص است. اهمیت آن در این است که طرفین قرارداد میتوانند در صورت تحقق شرایط قانونی، معامله را برهم زده یا از آن خارج شوند و از حقوق خود حفاظت کنند.
خیار مجلس چیست؟
خیار مجلس به هر یک از طرفین معامله اجازه میدهد بلافاصله پس از انعقاد قرارداد و در محل انعقاد قرارداد، معامله را فسخ کنند. این خیار با خروج طرفین از مجلس ساقط میشود.
خیار حیوان چگونه اعمال میشود؟
خیار حیوان مخصوص معاملاتی است که موضوع آن حیوان باشد. مشتری حق دارد قرارداد را حداکثر تا سه روز پس از وقوع عقد فسخ کند.
خیار تاخیر ثمن چیست؟
این خیار به فروشنده اختصاص دارد و زمانی کاربرد دارد که فروشنده مبیع را تحویل نداده و مشتری نیز ثمن را پرداخت نکرده باشد. فروشنده میتواند ظرف ۳ روز معامله را فسخ کند.
خیار شرط چیست؟
خیار شرط زمانی ایجاد میشود که شرطی به نفع یکی از طرفین ضمن عقد درج شود و در صورت عدم انجام شرط، طرف ذینفع حق فسخ معامله را دارد.
خیار تخلف از وصف و خیار رویت چیست؟
خیار تخلف از وصف زمانی است که مال تحویل شده با اوصافی که خریدار از آن شنیده همخوانی ندارد. خیار رویت زمانی است که شخص پس از دیدن مال و معامله، متوجه تغییر یا عدم تطابق آن با اوصاف قبلی شود.
خیار غبن و خیار عیب چه کاربردی دارند؟
خیار غبن زمانی اعمال میشود که شخصی مال را با ضرر قابل توجه معامله کند و ارزش واقعی مال کمتر از مبلغ پرداختی باشد. خیار عیب زمانی است که پس از خرید، خریدار متوجه عیب در مال شود و میتواند فسخ یا دریافت مابهالتفاوت کند.
خیار تدلیس و خیار تبعیض صفقه چیست؟
خیار تدلیس زمانی است که یکی از طرفین با فریب دیگری معامله را منعقد کند و طرف فریبخورده میتواند فسخ کند. خیار تبعیض صفقه زمانی است که مورد معامله متعدد باشد و برخی از آنها معیوب یا متفاوت از اوصاف باشند؛ در این صورت خریدار میتواند معامله را فسخ نماید.
یه ماشینی خریدم که بعد از چند روز فهمیدم موتورش ایراد داره. الان میتونم معامله رو بهم بزنم یا باید فقط خسارت بگیرم؟
خریدار در این شرایط میتواند از خیار عیب استفاده کند. در صورت وجود عیب، خریدار مختار است که یا معامله را فسخ کند و یا اینکه مورد معامله (ماشین) را نگه دارد و ارش (تفاوت قیمت سالم و معیوب) را از فروشنده دریافت نماید.
یه خونه خریدم که قیمتش خیلی بیشتر از قیمت واقعی بوده و الان متوجه شدم. میتونم معامله رو فسخ کنم؟
اگر تفاوت قیمت به حدی باشد که عرفا قابل مسامحه نباشد، شما میتوانید با استفاده از خیار غبن معامله را فسخ کنید. شرط استفاده از این خیار، فاحش بودن غبن است، به این معنی که ضرر شما آشکار و غیرقابل چشم پوشی باشد.
یه حیوون خریدم، فروشنده میگه باید ظرف سه روز از سالم بودنش مطمئن بشم. این قانون داره؟
بله، بر اساس خیار حیوان، در معاملاتی که مورد معامله حیوان باشد، مشتری به مدت سه روز از تاریخ عقد حق فسخ معامله را دارد تا از سلامت حیوان اطمینان حاصل کند.
تو یه جلسه قرارداد، همونجا پشیمون شدم. میتونم قرارداد رو بهم بزنم؟
بله، به موجب خیار مجلس، هر یک از طرفین معامله حق فسخ قرارداد را تا زمانی که در محل و مجلس انعقاد قرارداد حضور دارند، دارا هستند. این حق بلافاصله پس از خروج از محل معامله از بین میرود.
یه زمین قولنامه کردم ولی پولش رو ندادم و فروشنده هم سند رو به نام من نزده. میتونه معامله رو بهم بزنه؟
اگر در عقد بیع، پس از گذشت سه روز از تاریخ معامله، خریدار ثمن (مبلغ معامله) را پرداخت نکرده باشد و فروشنده نیز مبیع (مال فروخته شده) را تحویل نداده باشد، فروشنده میتواند از خیار تاخیر ثمن استفاده کرده و معامله را فسخ کند.
یه فرش خریدم به شرط اینکه ابریشم باشه، ولی بعد فهمیدم پشم هست. میتونم معامله رو باطل کنم؟
بله، در صورتی که مال مورد معامله با اوصافی که در هنگام عقد توصیف شده است مطابقت نداشته باشد، مشتری میتواند با استفاده از خیار تخلف از وصف معامله را فسخ نماید.
تو قرارداد خرید خونه، من یه شرطی گذاشتم. اگه طرف مقابل به شرط عمل نکنه، قرارداد فسخ میشه؟
بله، وجود خیار شرط این امکان را برای شما فراهم میکند که در صورت عدم انجام شرط تعیین شده توسط طرف مقابل، معامله را فسخ نمایید. ضروری است که مدت زمان مشخصی برای انجام شرط تعیین شده باشد.
یکی به دروغ یه چیزی رو درباره کالایی که میفروخت گفت و منم بخاطر همون خریدم. حالا میتونم معامله رو بهم بزنم؟
بله، اگر یکی از طرفین معامله با فریب (تدلیس) دیگری، موجب انعقاد قرارداد شود، طرف فریب خورده حق دارد از خیار تدلیس استفاده کرده و معامله را فسخ کند.
چند تا کالا با هم خریدم، ولی فقط بعضی از اونا معیوب هستن. آیا باید همه رو پس بدم یا فقط میتونم همون معیوبها رو پس بدم؟
در صورتی که مورد معامله متعدد باشد و بخشی از آن معیوب باشد، شما میتوانید از خیار تبعیض صفقه استفاده کرده و کل معامله را فسخ کنید.
یه خونه رو بر اساس دیدن عکسش خریدم و بعد از معامله فهمیدم خیلی با عکس فرق داره میتونم معامله رو فسخ کنم؟
بله، اگر قرارداد بر اساس اوصافی از مال که قبلا دیده شده یا توصیف شده، منعقد شود و پس از معامله مشخص شود که مال با اوصاف سابق همخوانی ندارد، میتوانید با استفاده از خیار رویت معامله را فسخ نمایید.