حق ارتفاق و حق انتفاع
یکی از بارزترین حقوقی که افراد نسبت به املاک و اشیا دارند حق مالکیت است. در واقع رابطهای مستقیم بین شخص مالک و مال وجود دارد که در پی مالکیت به موجب ارث و یا عقود مملک و… ایجاد شده است. حقوق دیگری علاوه بر حق ناشی از ارتباط مستقیم بین مال و مالک برای اشخاص وجود دارند که صاحبان آن حقوق لزوما حق مالکیت نسبت به عین مال ندارند. این حقوق دارای جنبه اعتباری بوده و عین ملموس در میان نمیباشد. این حقوق تحت عنوان حق انتفاع، حق ارتفاق، حق سرقفلی و مواردی از این قبیل شناخته شده و شامل مواردی از جمله حق قراردادن مجرا و پنجره، حق عبور، حق ورود شاخه درختان به املاک مجاور و… میباشند. این حقوق مطابق قانون مدنی، برای اشخاص در نظر گرفته شده که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
اقسام حق ارتفاق و نمونههای کاربردی آن
مفهوم حق انتفاع و ارتفاق
کلمه انتفاع در لغت به معنای بهره و سود بردن است. اما اصطلاح حقوقی آن عبارت است از حقی که به موجب آن شخص قادر به بهره مندی از منافع ملک با اجازه مالک است. به عنوان مثال فردی حق انتفاع باغ خود را برای مدتی یک ساله به دیگری میدهد یعنی او قادر به بهره مندی از منافع باغ اعم از میوههای باغ است. کلمه ارتفاق در لغت به معنای رفاقت کردن است. اما اصطلاح حقوقی آن عبارت است از حقی که شخص جهت استفاده کامل از ملک خود نسبت به ملک شخصی دیگر دارا میشود. به عنوان مثال شخصی برای رسیدن به خانه خود نیازمند عبور از حیاط خانه همسایه میباشد و عبور آن تحت عنوان حق ارتفاق صورت میگیرد.
انواع حق انتفاع
- انتفاع عمری: در حق انتفاع عمری مدت انتفاع شخص ثالث یا منتفع به اندازه عمر مالک در نظر گرفته میشود. به عنوان مثال در صورتی که حق انتفاع به اندازه عمر مالک باشد، تا زمان مرگ مالک قرارداد به قوت خود باقی خواهد ماند و در صورتی که منتفع قبل از مالک فوت کند قرارداد حق انتفاع همچنان باقی بوده و وراث منتفع تا زمان فوت مالک قادر به بهره مندی و استفاده از منافع ملک میباشند.
- انتفاع رقبی: اگر مدت در نظر گرفته شده جهت انتفاع از ملکی، مشخص و محدود باشد، حق انتفاع از نوع رقبی است. مثلا شخصی حق انتفاع زمینش را به مدت دو سال به دیگری اعطا نماید.
- انتفاع سکنی: در صورتی که حق انتفاع سکونت در منزلی به فردی داده شود، حق انتفاع اعطا شده از نوع سکنی بوده که میتواند به صورت رقبی یا عمری در نظر گرفته شود. در موارد مزبور امکان فسخ تا پایان مدت حق انتفاع، برای مالک وجود ندارد.
- انتفاع به صورت حبس مطلق: حبس مطلق، حق انتفاعی است که مدت آن بدون قید و نامحدود است و تنها با مرگ مالک پایان مییابد. وجه تمایز حبس مطلق از سایر انواع حق انتفاع این است که مالک هر زمان که بخواهد امکان فسخ قرارداد حق انتفاع را دارد و در صورت عدم فسخ از جانب مالک حق انتفاع تا زمان مرگ او باقی خواهد ماند.
- انتفاع به صورت حبس موبد: این نوع از حق انتفاع برای مدتی نامحدود بوده از این رو شباهت به عقد وقف دارد. به عنوان مثال در صورتی که شخصی حق انتفاع ملکی را به شکل حبس موبد به دیگری واگذار نماید، این قرارداد هرگز قابلیت فسخ نداشته و نسل به نسل به خانواده منتفع منتقل میگردد. در صورت انقراض نسل شخص منتفع انتفاع ملک حبس شده به نسل مالک اصلی و اولیه باز میگردد.
ویژگیهای قرارداد حق انتفاع
- موضوع قرارداد حق انتفاع باید مالی باشد که عین آن در اثر استفاده از بین نرود.
- شخص منتفع باید زنده باشد.
- قراردادن حق انتفاع برای شخص متولد نشده امکان پذیر نبوده و باطل است.
- یکی از شرایط صحت عقد، قبض مال است. بنابراین در صورتی که مالک مال را به منتفع تسلیم ننموده باشد قرارداد حق انتفاع نیز واقع نشده است.
حق ارتفاق
حق ارتفاق حقی است که به ملک اختصاص دارد و نه به شخص. بنابراین در صورتی که ملکی دارای حق ارتفاق باشد، حق استفاده از آن برای هر شخصی که مالک آن ملک شود وجود خواهد داشت. انتقال حق ارتفاق جدای از ملک امکان پذیر نمیباشد. حق ارتفاق معمولا به صورت دائمی است مگر آن که به شکل محدود برقرار شده باشد. حق ارتفاق قابل تقسیم نمیباشد به عنوان مثال در ملک مشاعی که دارای حق ارتفاق است، در صورت تقسیم ملک بین شرکا، حق ارتفاق تقسیم نمیشود و تمای شرکا قادر به استفاده از این حق هستند.
چگونگی ایجاد حق ارتفاق
حق ارتفاق معمولا به صورت قراردادی برقرار شده و طبق قانون ایجاد هر حقی برای دیگران به وسیله مالکان، امکانپذیر است. گاهی ممکن است ملکی به لحاظ طبیعت و یا ساختار آن از حق ارتفاق در ملکی دیگر برخوردار باشد. این نوع حق ارتفاق توسط قانون به رسمیت شناخته شده و از آن حمایت میشود.
تفاوت حق انتفاع و حق ارتفاق
- حق انتفاع قائم به شخص است در صورتی که حق ارتفاق قائم به ملک است.
- حق انتفاع قابلیت برقراری نسبت به اموال منقول و غیر منقول را دارا است در حالی که حق ارتفاق مختص اموال غیر منقول میباشد.
- حق انتفاع معمولا موقت بوده و در برخی از موارد دائمی است در حالی که حق ارتفاق اغلب دائمی میباشد.
سوالات متداول درمورد حق ارتفاق و حق انتفاع
حق انتفاع به چه معناست؟
حق انتفاع حقی است که به موجب آن شخص میتواند با اجازه مالک از منافع مال بهرهمند شود، بدون آنکه مالک عین مال باشد. مانند استفاده از میوههای باغی که مالک حق انتفاع آن را به دیگری داده است.
حق ارتفاق چیست؟
حق ارتفاق حقی است که به ملک اختصاص دارد و مالک آن برای استفاده کامل از ملک خود، از ملک دیگری بهرهمند میشود. مانند حق عبور از حیاط همسایه برای رسیدن به خانه خود.
انواع حق انتفاع کداماند؟
حق انتفاع شامل اقسام مختلفی است: عمری (به مدت عمر مالک یا منتفع)، رقبی (مدت محدود مانند دو سال)، سکنی (حق سکونت در ملک)، حبس مطلق (نامحدود تا زمان مرگ مالک با امکان فسخ توسط او) و حبس مؤبد (نامحدود و غیرقابل فسخ که شباهت به وقف دارد).
شرایط قرارداد حق انتفاع چیست؟
موضوع قرارداد باید مالی باشد که عین آن از بین نرود، منتفع باید زنده باشد، حق انتفاع برای شخص متولد نشده باطل است و قبض مال (تحویل آن به منتفع) شرط صحت قرارداد است.
ویژگی حق ارتفاق چیست؟
حق ارتفاق قائم به ملک است نه به شخص، بنابراین با انتقال ملک به مالک جدید همچنان باقی میماند. این حق اغلب دائمی است و در صورت وجود در ملک مشاع، با تقسیم ملک بین شرکا از بین نمیرود.
حق ارتفاق چگونه ایجاد میشود؟
حق ارتفاق میتواند به صورت قراردادی بین مالکان برقرار شود یا به دلیل طبیعت و ساختار ملک ایجاد گردد که در این صورت قانون آن را به رسمیت میشناسد و حمایت میکند.
تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع چیست؟
حق انتفاع قائم به شخص است در حالی که حق ارتفاق قائم به ملک است. حق انتفاع میتواند نسبت به اموال منقول و غیرمنقول برقرار شود اما حق ارتفاق مختص اموال غیرمنقول است. همچنین حق انتفاع اغلب موقت است در حالی که حق ارتفاق معمولاً دائمی است.
من میتونم حق استفاده از باغ خودم رو به یکی از دوستانم برای یه مدت مشخص بدم؟
بله. اگر حق استفاده از منافع باغ خود را برای یک مدت مشخص به دیگری واگذار کنید، به این حق حق انتفاع گفته میشود. در این حالت، دوست شما بدون اینکه مالک باغ شود، میتواند از میوهها و منافع آن بهرهمند شود.
تفاوت حق انتفاع و حق ارتفاق چیه؟
تفاوت اصلی در موضوع و ماهیت این دو حق است. حق انتفاع به شخص تعلق دارد و میتواند برای اموال منقول یا غیر منقول باشد، اما حق ارتفاق به ملک تعلق دارد و مختص اموال غیر منقول است.
اگه یه نفر حق ارتفاق عبور از ملک من رو داشته باشه، آیا من میتونم اون رو به شخص دیگهای بفروشم؟
خیر. حق ارتفاق از حقوقی است که قابل انتقال جداگانه نیست. این حق به ملک تعلق دارد و با انتقال ملک به هر شخصی، حق ارتفاق نیز به مالک جدید منتقل میشود.
آیا حق انتفاع رو میشه برای یه مدت نامحدود در نظر گرفت؟
بله. حبس موبد یکی از انواع حق انتفاع است که برای مدت نامحدود برقرار میشود و تا زمانی که نسل منتفع منقرض نشده، ادامه دارد.
اگه یه قرارداد حق انتفاع داریم، آیا مالک میتونه هر وقت خواست اون رو فسخ کنه؟
در صورتی که قرارداد حق انتفاع برای مدت معین (مانند رقبی یا عمری) منعقد شده باشد، مالک تا پایان مدت، حق فسخ قرارداد را ندارد. اما در حبس مطلق، مالک هر زمان که بخواهد میتواند قرارداد را فسخ کند.
اگه صاحب یه ملکی، فوت کنه، آیا حق ارتفاق اون ملک از بین میره؟
خیر. حق ارتفاق به ملک تعلق دارد و با فوت مالک از بین نمیرود. این حق با انتقال ملک به هر شخصی، به مالک جدید نیز منتقل میشود.
آیا میشه به نفع یه نفر که هنوز به دنیا نیومده، حق انتفاع ایجاد کرد؟
خیر. یکی از شرایط صحت قرارداد حق انتفاع، زنده بودن منتفع در زمان عقد قرارداد است.
اگه یه قرارداد حق انتفاع داشته باشیم، ولی مالک مال رو به ما نده، قرارداد معتبره؟
خیر. برای اینکه قرارداد حق انتفاع صحیح باشد، قبض مال (تسلیم مال از طرف مالک به منتفع) ضروری است. اگر مالک مال را تسلیم نکند، قرارداد واقع نشده است.
آیا میتونیم برای یه ملک مشاع (چند نفری)، حق ارتفاق رو تقسیم کنیم؟
خیر. حق ارتفاق غیر قابل تقسیم است. در ملک مشاع، اگر حق ارتفاقی وجود داشته باشد، تمامی شرکا به صورت همزمان قادر به استفاده از آن حق هستند.
برای اثبات حق ارتفاق، چه مدرکی نیاز داریم؟
حق ارتفاق معمولا از طریق قرارداد یا سند رسمی ایجاد میشود. همچنین در مواردی که حق ارتفاق به صورت طبیعی وجود دارد، میتوان با طرح دعوا در دادگاه و نظر کارشناس رسمی آن را اثبات کرد.