وثایق بدهی در وصول مطالبات به استناد اسناد و قراردادها
بستانکار، برای دریافت طلب خود با احتمال کوتاهی کردن بدهکار در پرداخت بدهی و نیز خطر اعسار وی مواجه است. در پاره‌ای از موارد نیز بدهکار با دست زدن به معاملات واقعی یا صوری و یا به قصد فرار از پرداخت بدهی، اموال خود را از دسترس بستانکاران دور می‌سازد و اقدامات تعقیبی آنان را برای دریافت طلب با ناکامی روبه رو می‌کند. بستانکاران غالبا برای دوری جستن از این خطرات و آسان ساختن دریافت طلب، وثایقی از بدهکار می‌گیرند. افزون بر این، اشخاصی که بتوانند وثایقی را فراهم کنند و اطمینان وام دهنده را جلب کنند، بهتر می‌توانند موفق به گرفتن اعتبار از اشخاص و بانکها بشوند. از دیگر امتیازاتی که وثایق برای بستانکاران به همراه دارند، این است که بستانکار با وثیقه نسبت به سایر بستانکاران برتری می‌یابد. هنگامی که اموال بدهکار برای پرداخت تمام بدهی او کافی نیست، بستانکاران با یکدیگر رقابت می‌کنند و به ناچار هر یک فقط بخشی از طلب خود را وصول خواهند کرد. و حال آنکه بستانکار، با داشتن وثیقه، دارای حق انحصاری است می‌تواند از محل وثیقه، تمام طلب خود را دریافت کند. این امتیازات موجب شده‌اند که از زمان‌های بسیار دور، وثایق بدهی، در روابط حقوقی مردم رایج گردد. وثایق بدهی، به عینی و شخصی تقسیم می‌شوند.
مفهوم وثیقه بدهی و جایگاه آن در نظام حقوقی ایران
بانکها علاوه بر شرایطی که مربوط به صلاحیت و اعتبار متقاضی تسهیلات بانکی دارند، برای اطمینان از وصول مطالبات، هزینه‌های قانونی و سود مورد انتظار، وثایق و تضمینات از متقاضیان، اخذ می‌کنند. وثیقه در لسان حقوقی عبارت است از مال به معنی اعم یا تعهدی که برای استحکام اجرای تعهد معینی از طرف متعهد به متعهدله سپرده می‌شود. این معنی اعم از رهن، معاملات با حق استرداد و وجه الضمان است. مهم‌ترین و مطمئن‌ترین وثایق مرسوم در تضمین مطالبات بانکها، اموال غیر منقول و بعد از آن سپردهها و ضمانت نامههای بانکی و در درجه بعد اسناد و بروات تجاری است. وثایق و تضمیناتی که بانکها از متقاضیان تسهیلات، دریافت می‌دارند، برحسب نوع تسهیلات متفاوت است و تضمیناتی که در مشارکت حقوقی و سرمایه گذاری مستقیم به لحاظ اینکه حقوق بانک با دارا شدن سهام، محفوظ می‌ماند، نیازی به اخذ هیچ گونه وثیقه یا تضمینی نیست. درباره طرح‌های صنعتی و تولیدی، عین طرح، مشتمل بر زمین، ماشین آلات و تاسیسات به رهن گرفته می‌شود و در بعضی از تسهیلات مانند مضاربه یا مشارکت مدنی وثیقه به صورت یک سند رسمی اتکایی است که طی آن مشتری بانک می‌تواند با تنظیم قراردادهای عادی، مبادرت به انجام معاملات مکرر و متعدد تا میزان سقف معین در قرارداد بنماید. با این حال در یک دسته بندی کلی، وثایق مورد نظر بانکها از دو حالت کلی خارج نیست. یا این وثایق به صورت عینی است که به طور معمول به صورت رهن انجام می‌گیرد و یا اینکه به صورت وثیقه شخصی است مانند ضمان.
وثایق عینی و شخصی
قانون مدنی ضمان و رهن را از عقود معین دانسته است و این درحالی است که در تعریف عقد رهن به ویژگی وثیقه بودن آن تصریح می‌کند. (ماده 771 قانون مدنی) درباره عقد ضمان، اشاره‌ای به این ویژگی نکرده است؛ اما در عمل، عقد ضمان همیشه در مقام تضمین بدهی به کار می‌رود. به هر حال ضمان را همانند رهن باید از وثایق بدهی دانست.
وثیقه عینی
وثیقه عینی یا رهن، تعیین مالی برای استیفای طلب از محل فروش آن است.
وثیقه شخصی
وثیقه شخصی، پذیرش تعهد پرداخت توسط ضامن است. تضمین شخصی، یک وثیقه کامل نیست. زیرا ضامن نیز در معرض اعسار قرار می‌گیرد. به همین جهت بستانکار در قبول تعهد ضامن، توانایی او را برای پرداخت بدهی مورد بررسی قرار می‌دهد تا از خطر اعسار احتمالی او تا جایی که ممکن است در امان بماند.
ویژگی‌های ضامن
ضامن، طرف اصلی در قرارداد ضمان است زیرا تعهد به پرداخت بدهی بدهکار اصلی در صورت پرداخت نکردن او می‌کند و بر این پایه باید دارای شرایط زیر باشد:
- اهلیت: ضامن باید دارای اهلیت و حق تصرف در اموال خود را داشته باشد. زیرا با قبول ضمانت ضامن، ملتزم به پرداخت بدهی بدهکار می‌شود. در صورتی که بدهکار اصلی غایب یا بی چیز باشد، و یا از پرداخت بدهی خودداری کند در این صورت ضامن در معرض پرداخت بدهی قرار می‌گیرد و بنابراین باید اهلیت تصرف در اموال را داشته باشد.
- مالدار بودن: اگر ضامن به حد کافی دارای مال نباشد، نمی‌تواند به التزام خود در برابر بستانکار عمل کند و در این صورت ضمان از بدهکار، غیر موثر می‌گردد. هنگامی که طرفین در مورد شخص ضامن توافق می‌کنند، بستانکار معمولا بررسی‌های لازم را جهت احراز مالدار بودن و اعتبار ضامن انجام می‌دهد و شخصی را به عنوان ضامن می‌پذیرد که دارای ملائت کافی برای پرداخت دین باشد، در این موارد بستانکار تصمیم گیرنده واقعی نسبت به مالدار بودن ضامن است و مالدار بودن ضامن شرط لازم برای عقد ضمان در قراردادهای بانکی است.
سوالات متداول درمورد وثایق بدهی در وصول مطالبات به استناد اسناد و قراردادها
وثیقه بدهی چیست و چه جایگاهی در نظام حقوقی ایران دارد؟
وثیقه بدهی، مالی یا تعهدی است که برای تضمین اجرای تعهد معین از طرف بدهکار به بستانکار سپرده می‌شود. در نظام حقوقی ایران، بانکها و موسسات مالی برای اطمینان از وصول مطالبات خود از انواع وثایق عینی و شخصی استفاده می‌کنند، از جمله اموال غیرمنقول، سپردهها، ضمانت نامههای بانکی و اسناد تجاری.
وثایق عینی و شخصی چه تفاوتی دارند؟
وثیقه عینی یا رهن، مال مشخصی است که برای استیفای طلب از محل فروش آن اختصاص داده می‌شود. در حالی که وثیقه شخصی، تعهد پرداخت بدهی توسط ضامن است و اثربخشی آن به توانایی ضامن برای پرداخت بدهی بستگی دارد.
ضامن چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
ضامن باید اهلیت قانونی و حق تصرف در اموال خود را داشته باشد و همچنین مالدار باشد تا بتواند تعهد پرداخت بدهی بدهکار اصلی را در صورت عدم ایفای تعهد توسط او بر عهده گیرد. بررسی ملائت ضامن توسط بستانکار ضروری است.
چه مزیتی برای بستانکار وجود دارد اگر وثیقه دریافت کند؟
بستانکار با داشتن وثیقه، در صورت کافی نبودن اموال بدهکار، نسبت به سایر بستانکاران برتری پیدا می‌کند و می‌تواند از محل وثیقه تمام طلب خود را وصول کند، بدون اینکه در تقسیم طلب با سایر بستانکاران شریک شود.
انواع وثایق مورد استفاده بانکها کداماند؟
وثایق مورد استفاده بانکها شامل اموال غیرمنقول، سپردهها و ضمانت نامههای بانکی، اسناد و بروات تجاری و در برخی تسهیلات، عین طرح صنعتی و ماشینآلات میباشد. نوع وثیقه به نوع تسهیلات و قرارداد بستگی دارد.
وثایق در عقود رهن و ضمان چه کاربردی دارند؟
در عقد رهن، مال مشخصی به عنوان وثیقه برای استیفای طلب تعیین می‌شود و طلبکار می‌تواند از محل فروش آن طلب خود را دریافت کند. در عقد ضمان، ضامن متعهد به پرداخت بدهی بدهکار می‌شود و این نوع وثیقه به دلیل امکان اعسار ضامن، وثیقه کامل محسوب نمی‌شود.
مگه ضمانت‌نامه بانکی هم نوعی وثیقه محسوب میشه؟
بله، ضمانت‌نامه بانکی یک نوع وثیقه شخصی است. تفاوت اصلی آن با وثیقه عینی (ملکی) در این است که در ضمانت‌نامه، بانک به عنوان ضامن، تعهد به پرداخت می‌دهد. در حالی که در وثیقه ملکی، خود یک دارایی (ملک) به عنوان پشتوانه پرداخت در نظر گرفته می‌شود.
بانکها برای دادن وام، چه نوع وثیقه‌هایی رو بیشتر قبول می‌کنند؟
بانکها معمولاً اموال غیرمنقول (مثل زمین و ساختمان) را به عنوان مطمئن‌ترین وثیقه می‌پذیرند. در مرحله بعد، سپرده‌های بانکی و ضمانت‌نامه‌ها قرار دارند و در نهایت اسناد تجاری مانند برات و سفته.
اگه من ضامن یه نفر بشم، ولی بعدا خودم بی پول بشم، تکلیف بدهی چی میشه؟
در این شرایط، ضمانت شما به دلیل اعسار (بی‌پولی) بی‌اثر می‌شود. به همین دلیل است که بستانکاران هنگام پذیرش ضامن، توانایی مالی او را بررسی می‌کنند تا مطمئن شوند که ضامن می‌تواند در صورت عدم پرداخت بدهکار، به تعهد خود عمل کند.
اگه یه نفر هم وثیقه عینی داشته باشه و هم شخصی، کدومش مطمئن‌تره؟
وثیقه عینی مطمئن‌تر است. چرا که بستانکار می‌تواند مستقیماً از محل فروش آن دارایی (مثلاً ملک) طلب خود را وصول کند، در حالی که در وثیقه شخصی، همیشه خطر اعسار ضامن وجود دارد.
درسته که بانکها برای سرمایه‌گذاری‌های مستقیم مثل مشارکت حقوقی، وثیقه نمی‌خوان؟
بله، در سرمایه‌گذاری‌های مستقیم مانند مشارکت حقوقی و سرمایه‌گذاری مستقیم، بانک سهامدار شرکت می‌شود و به دلیل اینکه حقوقش با دارا شدن سهام محفوظ می‌ماند، نیازی به اخذ وثیقه یا تضمین ندارد.
ضامن بودن چه شرایطی داره؟
ضامن باید دو ویژگی اصلی داشته باشد: اول اینکه اهلیت داشته باشد، یعنی عاقل و بالغ باشد و حق تصرف در اموال خود را داشته باشد؛ دوم اینکه مالدار باشد و از توانایی مالی کافی برای پرداخت بدهی برخوردار باشد.
اگه یه بدهکار از روی عمد اموالش رو به نام دیگران کنه تا طلب بستانکار رو نده، بستانکار میتونه کاری بکنه؟
بله، این کار به عنوان فرار از دین شناخته می‌شود و بستانکار می‌تواند از طریق مراجع قضایی، این معاملات را باطل اعلام کند و اموال بدهکار را برای وصول طلب خود در دسترس قرار دهد.
وقتی بدهی‌هام زیاد باشن و اموالم برای پرداختشون کافی نباشه، تکلیف طلبکارها چیه؟
در این حالت، بستانکارانی که وثیقه ندارند، باید به نسبت طلب خود از اموال باقی‌مانده سهم ببرند. اما بستانکاری که وثیقه دارد، حق انحصاری دارد که کل طلب خود را از محل وثیقه وصول کند و بر بقیه بستانکاران برتری دارد.
وثیقه عینی همون رهن نیست؟
وثیقه عینی یک مفهوم کلی است که شامل رهن می‌شود. رهن به معنای قراردادن یک مال به عنوان وثیقه برای دین است و در حقوق ایران به عنوان مهم‌ترین نوع وثیقه عینی شناخته شده است.
چه تفاوتی بین وثیقه در قراردادهای بانکی و قراردادهای عادی وجود دارد؟
در قراردادهای بانکی، وثیقه معمولاً به صورت رسمی (مثل رهن) و با توجه به مقررات بانک تعیین می‌شود، در حالی که در قراردادهای عادی بین اشخاص، وثیقه ممکن است به صورت غیررسمی‌تر و بر اساس توافق طرفین باشد. در هر دو مورد، مالدار بودن ضامن و تعیین مال به عنوان وثیقه برای بستانکار مهم است.