اقسام شروط ضمن عقد

اقسام شروط ضمن عقد

شرط به معنی عهد و التزام است. شرط به تعهدی گفته می‌شود که در ضمن عقد قرار گیرد، شرط به معنی ملتزم کردن و ملتزم شدن به امری است.

شرایط صحت و بطلان شروط ضمن عقد از منظر قانون مدنی

تعریف شرط

شرط تعهد فرعی است که ضمن تعهد اصلی (عقد) قرار داده می‌شود. رابطه بین عقد و شرط، رابطه اصل و فرع محسوب می‌شود و بقای شرط منوط به بقای عقد است اما بطلان و زوال شرط تاثیری در عقد ندارد. شرط از هر حیث تابع عقد است؛ هم از حیث لزوم و جواز و هم از حیث صحت و عدم نفوذ و بطلان.یعنی اینکه اگر عقد، باطل شد شرط نیز باطل است. اگر عقد، صحیح باشد شرط نیز صحیح است. اگر عقد غیر نافذ باشد شرط نیز غیر نافذ است. طرفین عقد می‌توانند هر شرطی را که مورد نظر شأن باشد در عقد قید کنند، اما بایستی توجه نمایند که شرط از شروط باطله و مضر عقد نباشد.

اقسام شرط

شروط صحیحه

مطابق ماده 234 قانون مدنی شروط صحیحه بر سه قسم است.

• شرط صفت.
• شرط نتیجه.
• شرط فعل اثباتا یا نفیا.

شرط صفت

شرط صفت عبارت از شرطی است که موضوع آن صفتی از صفات مورد معامله که عین خارجی است باشد‌. بنابراین در شرط صفت دو خصوصیت است، یکی آنکه مورد معامله باید عین خارجی باشد و دیگر این که شرط باید راجع به صفتی از صفات مورد معامله باشد، چنان که کسی زمینی را می‌خرد به شرط آنچه دارای 50 متر عرض و 100 متر طول باشد. در مثال مزبور مورد معامله عین خارجی است و موضوع شرط مساحت است که از اوصاف کمی زمین است. بنابراین شرط صفت عبارت است از شرط راجع به کیفیت یا کمیت مورد معامله یعنی موضوع شرط دارای اوصاف خاص یا مقدار معینی باشد مثل خرید فرش از کرک ابریشم یا عتیقه بودن مورد معامله.

شرط نتیجه

شرط نتیجه عبارت است از اینکه تحقق امری در خارج شرط شده باشد، یعنی طرفین شرط نمایند که به محض انعقاد عقد امر دیگری هم اتفاق افتد. مثلا در عقد اجاره به شرط تملیک، مالکیت مورد اجاره برای مستاجر در پایان مدت اجاره نتیجه انعقاد آن عقد است.

شرط فعل

مطابق با ماده 234 قانون مدنی شرط فعل اقدام یا عدم اقدام به فعلی بر یکی از متعاملین یا بر شخص ثالثی شرط شود. فرقی نمی‌کند فعل مزبور عمل حقوقی مانند یکی از عقود یا عمل مادی باشد مثل ساختن بنا و کشیدن پرده نقاشی و امثال آن.

شرط فعل بر دو قسم است مثبت و منفی. شرط فعل مثبت آن است که مشروط علیه در ضمن عقد انجام عملی را بر عهده بگیرد، مثل آن که در ضمن بیع خانه، مشتری تعهد نماید اتومبیل خود را به طور مجانی به فروشنده هبه کند و یا بنا در سه طبقه به خرج خود برای بایع بسازد. شرط فعل منفی آن است که مشروط علیه در ضمن عقد تعهد نماید که از انجام عمل معینی خودداری کند. در قرارداد اجاره، شرط نماید که مستاجر حق اجاره دادن مورد اجاره را به غیر ندارد.

در ماده 232 قانون مدنی شروط باطلی که مفسد عقد نیستند ذکر گردیده‌اند و ماده 233 قانون مدنی شروط باطلی را که موجب بطلان عقد است بیان کرده و بین این دو دسته از شروط فرق گذاشته شده است. بنابراین شروط بر دو قسم هستند:

• شروط باطله.
• شروط مبطل.

شروط باطلی که مفسد عقد نیستند

مطابق با ماده 232 قانون مدنی شروط مفصله ذیل باطل بوده اما مفسد نیستند:

• شرطی که انجام آن غیر مقدور.
• شرطی که نفع و فایده در آن نباشد.
• شرطی که نامشروع‌ باشد.

شرطی که انجام آن غیر مقدور باشد

قصد طرفین از درج شرط در ضمن عقد پیدایش آن و تحقق آن شرط در خارج است و چنان که آن مقدور نباشد خواه این که مورد شرط، تسلیم مال باشد یا انجام عمل، مقصود مشروط له حاصل نمی‌شود و چنین شرطی باطل است. بنابراین چنین شرطی در حکم معدوم است به این معنی که طرفین تمایلی به انجام و اجرای آن ندارند و به همین دلیل هم بطلان آن تاثیری در عقد ندارد و مانند اینکه در ضمن فروش خانه خریدار شرط نمایند، فروشنده طوطی را که دارد به طور مجانی پس از دو روز به واگذار نماید و بعد از معامله معلوم شود که طوطی قبل از انجام معامله پریده است. یا مثلا در یک قرارداد پیمانکاری برای احداث یک ساختمان 20 طبقه منعقد شده و زمان شروع شد که این ساختمان ظرف یک ماه احداث گردد.

شرطی که در آن نفع و فایده نباشد

منظور از نفع و فایده،نفع و فایده عقلایی است و چیزی که این گونه نفع و فایده را ندارد، عقلا آن را بدون فایده دانسته و قانون انجام آن را بی اثر می‌داند و به این جهت آن را باطل می‌شمرد و در واقع شرط مهمل و بی فایده است.

شرطی که نامشروع باشد

منظور از شرط نامشروع، شرط برخلاف قوانین موضوعه کشوری است. چیزی که انجام آن غیر مشروع است در عالم حقوق انجامش غیر مقدور است و قانون از مشروط له برای انجام چنین شرطی حمایت نمی‌کند و چیزی که قانون از آن حمایت نمی‌کند حق محسوب نمی‌شود و در عالم حقوق بلا اثر و این شرکت نیز در حکم معدوم است.

شروط باطلی که مبطل عقد هستند

• شرط خلاف مقتضای عقد: می‌دانیم که عقد آثار مختلفی دارد و شرط برخلاف اثر ذات عقد، هم خود باطل است و هم عقد را باطل می‌کند. منظور از اثر ذات عقد، همان جوهر اصلی عقد است که در صورت سلب آن از عقد، عقدی به وجود نخواهد آمد. همچنان که نمی‌توان گفت نمکی می‌خواهم که شور نباشد، نمی‌توان گفت عقد وجود داشته باشد اما اثر ذات وجود نداشته باشد زیرا اثر ذات عقل از خود عقد قابل انفکاک نیست.
• شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین میشود: هر گاه شرطی در ضمن عقد قرار داده شود که موجب ابهام مورد معامله شود یکی از شرایط صحت آن منهدم خواهد گردید و عقد باطل می‌شود و چون عقد اصلی باطل می‌گردد موقعیتی برای بقای شرط که جنبه تبعی دارد باقی نخواهد ماند.