مفاهیم حقوقی ترسیم مرز رودخانه با تاکید بر رودخانههای قابل کشتیرانی
خاورمیانه بیشترین مشکلات سیاسی را دارد. حدود 90 درصد از آب خاورمیانه فرامرزی است. جمهوری اسلامی ایران که در منطقه‌ای استراتژیک واقع شده و از رودخانههای بینالمللی فراوانی برخوردار است، از این قاعده مستثنی نیست.
اصول حقوق بین‌الملل در تعیین مرزهای رودخانهای
مفهوم رودخانه بین المللی
نظریه‌ی بینالمللی شدن رودخانهها اولین بار توسط گروسیوس و واتل بیان شد. قبلا همه رودخانهها تحت حاکمیت کشورها در داخل و در کرانه‌های آن‌ها محسوب می‌شدند. رودخانههای بین المللی، رودخانههای قابل کشتیرانی هستند که از بیش از یک کشور عبور می‌کنند، رودخانه بین المللی رودخانهای است که از قلمرو دو یا چند کشور میگذرد و در این مورد هر کشوری بر بخشی از رودخانه که از قلمرو آن میگذرد، حاکمیت دارد.
رودخانه های بینالمللی نیز به دو گروه تقسیم می‌شوند:
- رودخانه مرزی که مرز بین دو کشور را تشکیل می‌دهد. مانند اروندرود، رود مرزی بین ایران و عراق و دانوب را تشکیل می‌دهد یا می‌توان به ارس رود مرزی ایران با ارمنستان و آذربایجان نیز اشاره کرد.
- رودخانه‌هایی که از قلمرو دو یا چند کشور عبور می‌کنند مانند رود نیل و راین، رود نیل از کشورهای سودان، مصر، اتیوپی و… میگذرد.
هیدروپلیتیک
نگاهی به نقشه جغرافیای طبیعی و سیاسی جهان نشان می‌دهد که مرزهای سیاسی با آب همخوانی ندارند. بین 50 تا 60 درصد وسعت هر قاره از آب‌های مشترک تشکیل شده است. همچنین بیش از 45 درصد از سطح زمین را توده‌های آبی مشترک تشکیل می‌دهند و در مجموع 261 رودخانه ملی در جهان توسط دو یا چند کشور مشترک است.
شرط 1: در ایجاد مرزها استفاده از یکی از دو ساحل رودخانه به عنوان مرز بین دو کشور است که به این ترتیب حاکمیت و کنترل هر رودخانه از یک طرف به طرف دیگر منتقل می‌شود. هیچ کنترلی بر مرزهای آن وجود ندارد.
شرط 2: تحدید حدود رودخانه است، این قاعده برگرفته از حقوق خصوصی رم در قوانین کشورهای اروپایی است. خط کامل خطی است که فاصله هر نقطه تا نزدیک‌ترین نقطه دو ساحل یکسان باشد.
شرط 3: برای تعیین حدود رودخانهها، خط مرزی تالوگ یعنی خطی که سطح آب رودخانه را به دو قسمت تقسیم میکند. اما بیشتر رودخانهها گذرگاه بسیار عمیق‌تری دارند که ایمن تر و قابل کشتیرانی‌تر است و قایق رانان هنگام عبور از رودخانه از این گذرگاه استفاده می‌کنند. اما این بخش عموما با خطوط معقولی مطابقت ندارد و اغلب نزدیک به یکی از دو ساحل است.
اصل حاکمیت مطلق سرزمینی
بر‌اساس این اصل، بخش‌هایی از رودخانههای بینالمللی که از قلمرو هر دو کشور عبور می‌کنند، آب‌های داخلی محسوب می‌شوند و دولت‌های مذکور میتوانند جریان آب را تغییر دهند. اصول و مقررات حقوق بین الملل وجود این حق را برای یک کشور برای تغییر وضعیت طبیعی قلمرو خود به ضرر کشوری دیگر سلب میکند. بر‌اساس اصول حقوق بین الملل، هیچ کشوری نباید جریان طبیعی آب رودخانهها را که به طور طبیعی از قلمرو خود به قلمرو کشور دیگری میگذرد، متوقف یا منحرف کند و از آن‌ها به گونه‌ای استفاده نکند که به کشور همسایه آسیب برساند یا مانع از آن شود.
اصل حاکمیت مطلق زمین یا حاکمیت مطلق رودخانهها
بر‌اساس این اصل، کشورهای ساحلی باید اجازه دهند جریان طبیعی آب رودخانه ادامه یابد و به هیچ وجه حق تغییر آب رودخانه را ندارند. ماکس هوبرو اپنهایم از طرفداران این نظریه است.
اصل مالکیت مشترک و اشتراک آب‌های یک رودخانه بینالمللی توسط کشورهای مربوطه
بر‌اساس آن اصل، کشورهای همسایه یک رودخانه بین المللی بر آن رودخانه حاکمیت مشترک دارند. به عبارت دیگر تمامی کشورهای مذکور میتوانند به یک اندازه از آب رودخانه استفاده کنند. با توجه به اصل فوق، رودخانه بین المللی به عنوان یک واحد اقتصادی در نظر گرفته می‌شود، مرزهای بین کشورها در نظر گرفته می‌شود و آب‌های آن متعلق به همه کشورهای ساحلی است.
حاکمیت سرزمینی محدود یا تمامیت ارضی محدود یا اصل بهره برداری عادلانه
حاکمیت هر یک از کشورهای ساحلی رودخانه محدود به وارد نکردن خسارت به کشور ساحلی دیگر است.
سوالات متداول درمورد ترسیم مرز رودخانه با تاکید بر رودخانههای قابل کشتیرانی
رودخانه بینالمللی چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
رودخانه بینالمللی رودخانهای است که از قلمرو دو یا چند کشور عبور میکند و قابل کشتیرانی باشد. هر کشور بر بخش رودخانه که از قلمرو آن میگذرد، حاکمیت دارد و این رودخانهها میتوانند مرزی یا مشترک باشند.
چه اصول حقوق بینالمللی برای تعیین مرزهای رودخانهای وجود دارد؟
اصول مختلفی وجود دارد از جمله حاکمیت مطلق سرزمینی، مالکیت مشترک رودخانه، حاکمیت سرزمینی محدود (اصل بهرهبرداری عادلانه)، و تحدید حدود رودخانه با استفاده از خط میانی یا خط تالوگ.
اصل حاکمیت مطلق سرزمینی در مورد رودخانهها چه مفهومی دارد؟
این اصل بیان میکند که هر کشور میتواند بر بخش رودخانهای که در قلمرو آن واقع شده، حاکمیت داشته باشد، ولی این حاکمیت نباید جریان طبیعی آب را به کشور همسایه آسیبزا تغییر دهد.
اصل مالکیت مشترک رودخانههای بینالمللی چیست؟
بر اساس این اصل، کشورهای ساحلی یک رودخانه بینالمللی، بر منابع آب آن حاکمیت مشترک دارند و همه کشورها به یک اندازه حق استفاده از آب رودخانه را دارند.
اصل بهرهبرداری عادلانه یا حاکمیت سرزمینی محدود چگونه عمل میکند؟
در این اصل، هر کشور میتواند از آب رودخانه استفاده کند ولی نباید به کشور همسایه خسارت وارد نماید و استفاده باید منصفانه و متوازن باشد.
خط میانی و خط تالوگ در تعیین مرز رودخانهها چه کاربردی دارند؟
خط میانی یا تحدید حدود رودخانه فاصله هر نقطه رودخانه تا دو ساحل را مساوی در نظر می‌گیرد، اما خط تالوگ مسیر عمیق و قابل کشتیرانی رودخانه را برای عبور امن قایق‌ها در نظر می‌گیرد و ممکن است با خط میانی مطابقت نداشته باشد.
اگه رودخانه مرز بین دو کشور باشه ماهیگیری تو اون قسمت چه وضعیتی داره؟
فعالیت‌هایی مثل ماهیگیری تابع توافقات دوجانبه کشورهاست و بدون موافقت رسمی ممکنه نقض مرز محسوب بشه.
کشوری می تونه مسیر رودخانه مرزی رو عوض کنه؟
بر اساس حقوق بین‌الملل هیچ کشوری حق تغییر جریان طبیعی رودخانه رو به ضرر کشور دیگه نداره.
تالوگ دقیقا به چه درد می خوره تو تعیین مرز؟
تالوگ خط عمیق‌ترین بخش رودخانه است که برای کشتیرانی امن‌ترین مسیر محسوب میشه و معمولا مبنای مرزبندی قرار می‌گیره.
رودخانه بینالمللی با رودخانه مرزی چه فرقی داره؟
رودخانه مرزی خط مرز دو کشور رو تشکیل میده اما رودخانه بینالمللی از قلمرو چند کشور عبور می‌کنه و تحت قواعد مشترکه.
اگه کشوری از رودخانه مشترک آب بیشتری برداشت کنه چه اتفاقی میفته؟
استفاده بیش از حد می‌تونه ناقض اصل بهرهبرداری عادلانه باشه و موجب طرح دعوا یا اختلاف بینالمللی بشه.
اصل مالکیت مشترک آب رودخانه تو عمل اجرا میشه؟
این اصل بیشتر جنبه نظری داره و در عمل کشورها اغلب بر اساس قراردادهای خاص سهم‌بندی آب رو تعیین می‌کنن.
کشوری می‌تونه جلوی کشتیرانی کشور دیگه تو رودخانه مشترک رو بگیره؟
در رودخانههای قابل کشتیرانی حق عبور تابع توافقات بین‌المللیه و کشورها نمی‌تونن یک‌جانبه مانع کشتیرانی بشن.
هیدروپلیتیک دقیقا یعنی چی؟
هیدروپلیتیک به بررسی نقش آب‌های مشترک در روابط سیاسی کشورها و تأثیرش بر منازعات یا همکاری‌ها گفته میشه.
اصل حاکمیت مطلق سرزمینی با اصل بهره برداری عادلانه چه فرقی دارن؟
در حاکمیت مطلق، کشور اختیار کامل داره ولی در بهرهبرداری عادلانه استفاده مشروط به عدم آسیب به کشورهای دیگه است.
برای حل اختلافات مرزی رودخانهای معمولا به کجا مراجعه می‌کنن؟
کشورها می‌تونن از طریق مذاکرات دوجانبه، داوری بینالمللی یا دیوان بینالمللی دادگستری اختلافات رو حل کنن.