خسارت مشترک در حقوق دریایی

خسارت مشترک در حقوق دریایی

یک کشتی که به حمل کالا در دریا می‌پردازد در معرض خطرات دریایی زیادی است. هنگامی که کشتی و محموله در معرض خطر نابودی یا زیان‌های عمده قرار دارند، فرمانده کشتی برای حفظ منافع صاحبان کالا و مالک کشتی می‌تواند عمدا کشتی را به گل بنشاند تا به این طریق از غرق شدن جلوگیری کند یا کشتی را به بندر امنی هدایت کند و یا کالایی را به دریا بریزد تا کشتی را بدین طریق سبک نماید. در چنین اوضاع و احوالی غیرمنصفانه خواهد بود که مالک کشتی یا مالک کالایی که مال او به دریا ریخته شده است هر کدام حسب مورد به تنهایی خسارات را تحمل کنند. انصاف حکم می‌کند که مالک کشتی و صاحبان کالایی که اموالشان سالم به مقصد رسیده به تناسب بهای کالای خود در مقصد در زمینه جبران خسارت با مالک کالایی که مال او به دریا ریخته شده است مشارکت و همکاری نمایند. به همین نحو اگر فرمانده کشتی به خاطر حفظ منافع عموم (کلیه صاحبان کالا و مالک کشتی) در یک طوفان دریایی قسمتی از تجهیزات را فدا کند و یا در یک بندر برای تعمیر غیرعادی لنگر اندازد غیر منصفانه خواهد بود که مالک کشتی به تنهایی خسارت را تحمل نماید، بلکه انصاف حکم می‌کند برای جبران خسارت و پرداخت هزینه‌ها صاحبان همه اموال من جمله کالا با او همکاری نمایند. در تمام موارد فوق عمل انجام شده وسیله فرمانده کشتی عمل خسارت مشترک و زیان وارده خسارت مشترک نامیده می‌شود.

محاسبه و توزیع خسارت مشترک بین ذینفعان

تعریف خسارت مشترک

تعریف تخصصی خسارت مشترک تعریفی است که در بند 11 قاعده یورک آنتورپ مقرر شده و براساس آن خسارت مشترک منحصرا و فقط زمانی تحقق می‌یابد که تفدیه‌ها یامخارج فوق العاده عمدا و به نحو مناسب و معقول برای ایمنی مشترک و به منظور حفظ اموال از مخاطراتی که در یک سفر دریایی پیش می‌آید انجام شود. تعریف عمومی خسارت مشترک به معنای همیاری و مشارکت کلیه صاحبان منافع در یک سفر دریایی است در مقابله با حوادث غیر مترقبه که برطرف کردن آن مستلزم هزینه‌های فوق العاده‌ای است. این قاعده در تمام کشور‌های دریایی پذیرفته شده است و می‌توان گفت یک نوع بیمه متقابل است که تاسیس و توسعه آن مربوط به دوران قبل از به وجود آمدن بیمه دریایی است. خسارت مشترک زمانی مصداق پیدا می‌کند که هزینه‌های فوق العاده‌ای در یک سفر دریایی به منظور حفظ بقیه منافع مشترک دریایی بر یک مال دریایی تحمیل و صورت گیرد.

نتیجتا صاحبان اموال دریایی که در تامین خسارت برای جبران هزینه‌های به عمل آمده باید مشارکت داشته باشند عبارت‌اند است:

• کلیه صاحبان محموله دریایی.
• مالک کشتی.
• طرفی که کرایه به او تعلق می‌گیرد.

اما در مواقعی که ضرر و زیان ناشی از حادثه‌ای باشد زیان دیده خسارت را باید تحمل کند.

مبنای خسارت مشترک

در خصوص مبنای حقوقی خسارت مشترک بین علمای حقوق اتفاق نظر وجود ندارد. عده‌ای منشا و مبدا آن را حقوق طبیعی و عده‌ای دیگر دارا شدن بدون سبب و برخی هم مبنای آن را حقوق اهالی بندر رودس ذکر کرده‌اند و چنین اظهار می‌دارند که فرمانده کشتی به عنوان امین از طرف صاحبان کالا به طور ضمنی مخیر است که برای نجات کشتی و یا بار آن بخشی از محموله را که موثر در حفظ منافع مشترک در سفر مربوطه دریایی است به آب بیندازد. به هر حال آنچه که حائز اهمیت است این است که امروز مقررات یورک آنتورپ در کشور‌های مختلف به صورت قانون در آمده است. جالب این است که حتی در کشورهایی هم که مقررات فوق به صورت قانون در نیامده بر‌اساس عرف به عنوان قواعد لازم الاجرا تلقی می‌شوند و مفاد مقررات مذکور در قراردادهای اجاره کشتی و بارنامه‌ها درج و با آن عمل می‌شود.

خسارت مشترک در قانون دریایی ایران

فصل دوازدهم قانون دریایی ایران به خسارت مشترک تخصیص یافته است است که مشتمل بر سه ماده (مواد 185، 186 و 187) است. طبق ماده 185 خسارت مشترک دریایی عبارت است از مخارج فوق‌ العاده و خساراتی است که به طور ارادی برای حفظ و سلامت کشتی و مسافر و باران به وجود آمده است، گفته می‌شود که ماده بر مبنای ترجمه تعریفی است که از خسارت مشترک در قاعده A مقررات یورک آنتورپ 1950 به عمل آمده است. منتهی ترجمه ناقص است و با تعریفی که از خسارت مشترک در قاعده A یورک شده تطبیق نمی‌نماید. برای اینکه در ماده 185 برعکس قاعده A به کلمات تفدیه یا گذشت، مناسب و معقول و سفرهای دریایی مشترک اشاره نشده است، در حالی که هر یک از این کلمات محصول تجربه سالیان دراز بوده و از نظر حقوقی دارای معنی و مفهوم خاصی است که می‌تواند در حل اختلافات بین متصدیان حمل و نقل و مالکین کشتی و بیمه‌ گران مفید و سودمند واقع شود.

ماده 186 مقرر می‌دارد: خسارت دریایی که در ماده 185 تصریح نشده خسارت خاص است. این خسارت به حساب کشتی و آن قسمت از کالا یا سایر اموال روی کشتی که خسارت دیده و یا ایجاد هزینه کرده است منظور می‌گردد.

سوالات متداول درمورد خسارت مشترک در حقوق دریایی