حق حبس در معاملات
در قوانین ایران، تعبیر حق حبس تنها در ماده 371 قانون تجارت است. در واقع حق العمل کار حقی را تحت عنوان حق حبس در مقابل آمر جهت وصول مطالبات خود نسبت به اموال مورد معامله و یا قیمت اخذ شده دارد. همچنین اصطلاحات دیگری از جمله امتناع از ایفای وظایف زناشویی، خودداری از تسلیم مبیع، امتناع از اجرای تعهد و امتناع از تسلیم مال التجاره، در قوانین دیگر به کار رفته است.
آثار حقوقی اعمال حق حبس
مفهوم حق حبس
حق حبس، اختیاری است که برای طرفین قرارداد وجود داشته و مطابق آن اجرای تعهد خود را به اجرای تعهد دیگری موکول مینمایند. به عنوان مثال در عقد بیع ممکن است خریدار پرداخت مبلغ را موکول به دریافت کالا کرده و یا فروشنده نیز تحویل کالا را به تسلیم مبلغ آن منوط نماید. بدین ترتیب اجرای این حق منجر به تعلیق قرارداد بدون فسخ آن میشود. اکثر نظامهای حقوقی دنیا حق حبس را پذیرفته و درکنوانسیونها معاهدات بین المللی نیز به آن اشاره شده است. به عنوان مثال مطابق با مادهی 58 کنوانسیون قراردادهای بیع بین المللی کالا مصوب 1980، فروشنده مجاز به موکول تحویل کالا یا اسناد آن به دریافت بها از خریدار میباشند.
مطابق مادهی 377 قانون مدنی ایران هر یک از بایع و مشتری حق خود داری از تسلیم مبیع یا ثمن را تا حاضر شدن طرف دیگر به تسلیم دارند. بسیاری از علمای علم حقوق بر این باور هستند که این ماده به بیع اختصاص نداشته و حق حبس در حقوق ایران در تمامی عقود معوض وجود دارد، اما برخی دیگر از علما آن را حقی مخالف قاعده میدانند که به مواردی دیگر محدود است که قانون آن را تصریح نموده است. حق حبس تنها به دو تعهد یا عوض اصلی ربط دارد و نه به هر تعهد و الزامات فرعی. به عنوان مثال در قرارداد اجاره، مستاجر قادر به موکول نمودن پرداخت اجاره بها به تحویل خانه مورد اجاره میباشد اما نمیتواند به بهانههای مختلف از جمله عدم تعمیر شیر دستشویی، از پرداخت اجاره خودداری نماید. حق حبس در اقاله و یا برهم زدن توافقی قرارداد نیز وجود دارد. یعنی طرفین میتوانند تا زمان تحویل مال خود، از تحویل مال دیگری خودداری نمایند. زیرا اقاله خود قراردادی معوض است.
سقوط حق حبس در معاملات
حق حبس بیشتر در مباحثی از جمله بیع (خرید و فروش) مطرح است در حالی که بسیاری این حق را به تمامی عقود معوض گسترش دادهاند. برخی نیز بر این باور هستند که در تمامی قراردادها (چه از نوع معوض و چه غیر معوض) حق حبس وجود دارد. گاهی ممکن است طرفین قرارداد، حق حبس را به طور صریح یا ضمنی از خود ساقط کنند. به عنوان مثال، زمانی که یکی از طرفین موعد معینی را برای انجام تعهد خود تعیین نموده باشد، حق حبس از بین میرود. مگر در صورتی که موعد اجرای تعهد طرفین به طور هم زمان و در آینده معین شده باشد. در صورتی که حکم قانون بر زودتر انجام شدن تعهد یکی از طرفین دلالت کند، حق حبس از بین میرود. به عنوان مثال پرداخت دستمزد کارگر و یا اجرت حق العمل کار عرفا پس از اتمام کار پرداخت میشود.
شرایط تحقق حق حبس
برای اینکه حق حبس برای طرفین قرارداد همواره برقرار باشد، نباید مهلت یا موعدی برای انجام یکی از دو عوض قرارداد تعیین شده باشد. چنانچه مهلت یا موعدی حین انعقاد قرارداد یا پس از آن جهت انجام یکی از تعهدات اصلی طرفین تعیین شده باشد، حق حبس از طرفی که تعهدش موجل است ساقط میگردد. بنابراین ایجاد حق حبس برای طرفین، مستلزم هم زمان بودن تعهدات آنها میباشد یعنی یا باید هر دو در زمان حال بوده و موجل نباشد و یا در صورت موجل و مدت دار بودن هر دوی آنها این گونه باشند.
استثنائات تحقق حق حبس
در مواردی شرط تحقق حق حبس، تعدیل و یا با استثنا روبه رو شده است. به عنوان مثال، کنوانسیون بیع بین المللی کالا، استثناعاتی را بر قاعدهی کلی هم زمانی پرداخت ثمن و تحویل کالا وارد کرده که به شرح ذیل است:
- مطابق بند سوم ماده 58 کنوانسیون، استثنای اول مختص زمانی است که خریدار بنا بر قرارداد، حق وارسی کالا را پیش از پرداختِ ثمن داشته باشد. در این صورت، خریدار قادر به عدم پرداخت پول تا زمان وارسی کالا است.
- مطابق مادهی 75 کنوانسیون، استثنای دوم نیز مختص زمانی است که کالا به صورت نسیه فروخته شده باشد. در واقع این استثنا بیانگر شرط اصلی تحقق حق حبس است و مقرر میدارد که عوضینِ قرارداد نباید مدت دار و موجل باشند. درحالی که پرداخت بهای کالا در فروش نسیه به شکل مدتدار تعیین شده است.
سوالات متداول درمورد حق حبس در معاملات
حق حبس در معاملات به چه معناست؟
حق حبس حقی است که به طرفین قرارداد اجازه میدهد اجرای تعهد خود را به اجرای تعهد طرف مقابل موکول کنند. به عنوان مثال، خریدار میتواند پرداخت ثمن را موکول به تحویل کالا کند و فروشنده تحویل کالا را مشروط به دریافت بهای آن نماید.
حق حبس در کدام عقود اعمال میشود؟
حق حبس عمدتاً در عقد بیع مطرح است اما برخی حقوقدانان آن را در تمامی عقود معوض قابل اعمال میدانند. این حق تنها به تعهدات اصلی و عوضین قرارداد محدود میشود و شامل تعهدات فرعی نمیگردد.
سقوط حق حبس چه زمانی رخ میدهد؟
حق حبس در صورتی ساقط میشود که طرفین موعد معینی برای انجام تعهدات تعیین کرده باشند یا قانون زمان اجرای تعهد را مشخص نموده باشد. به عنوان مثال، پرداخت دستمزد کارگر یا اجرت حق العمل کار پس از اتمام کار دیگر شامل حق حبس نمیشود.
شرایط تحقق حق حبس چیست؟
برای تحقق حق حبس، تعهدات طرفین باید همزمان باشند؛ یعنی هردو تعهد در زمان حال باشند یا هر دو مدتدار و موجل باشند. تعیین مهلت برای یکی از تعهدات باعث سقوط حق حبس از طرفی میشود که تعهدش موجل است.
آثار حقوقی اعمال حق حبس چیست؟
اعمال حق حبس منجر به تعلیق اجرای قرارداد بدون فسخ آن میشود. این حق توسط اکثر نظامهای حقوقی دنیا پذیرفته شده و در معاهدات بینالمللی مانند کنوانسیون بیع بینالمللی کالا نیز پیشبینی شده است.
استثنائات تحقق حق حبس کداماند؟
استثنائات شامل مواردی است که خریدار حق وارسی کالا قبل از پرداخت ثمن داشته باشد یا فروش کالا به صورت نسیه انجام شده باشد. در این شرایط، پرداخت یا تحویل کالا با مهلت مشخص انجام میشود و حق حبس به طور کامل اعمال نمیشود.
حق حبس در اقاله یا برهم زدن قرارداد چگونه اعمال میشود؟
در اقاله و برهم زدن قرارداد، طرفین میتوانند تا زمان تحویل مال خود، از تسلیم مال طرف مقابل خودداری کنند زیرا این قراردادها نیز معوض هستند و حق حبس در آنها قابل اعمال است.
من یه گوشی خریدم ولی فروشنده تا پول رو کامل ندم بهم تحویلش نمیده. آیا این کارش قانونیه؟
بله. این کار قانونی است و به آن حق حبس گفته میشود. بر اساس ماده ۳۷۷ قانون مدنی، هر یک از طرفین معامله میتوانند اجرای تعهد خود را به اجرای تعهد طرف مقابل موکول کنند.
حق حبس فقط برای خرید و فروش هست یا شامل همه قراردادها میشه؟
بر اساس نظر غالب حقوقدانان، حق حبس در تمامی عقود معوض (قراردادهایی که هر دو طرف در آن متعهد به انجام کاری هستند) قابل اعمال است.
اگه من به فروشنده بگم پول رو یک هفته دیگه میدم، بازم میتونم ازش بخوام که کالا رو الان بهم تحویل بده؟
خیر. اگر برای انجام تعهد (پرداخت پول) مهلت یا موعدی تعیین شده باشد، حق حبس از بین میرود و شما باید در موعد مقرر، تعهد خود را انجام دهید.
اگه قرارداد رو فسخ کنیم، حق حبس بازم وجود داره؟
بله. در اقاله (بر هم زدن توافقی قرارداد) نیز حق حبس وجود دارد. در این حالت، هر یک از طرفین میتوانند تا زمان استرداد مال خود، از برگرداندن مال دیگری خودداری کنند.
اگر من پول رو به فروشنده بدم، حق حبس اون از بین میره؟
بله. با اجرای تعهد توسط یکی از طرفین، حق حبس طرف دیگر ساقط میشود و او ملزم به انجام تعهد خود است.
اگه من بخوام کالایی رو که خریدم قبل از پرداخت پول، وارسی کنم، بازم فروشنده میتونه بگه اول پول بده؟
در برخی کنوانسیونهای بینالمللی مانند کنوانسیون بیع بینالمللی کالا، این موضوع به عنوان استثنا در نظر گرفته شده است. در این موارد، خریدار حق دارد قبل از پرداخت پول، کالا را وارسی کند.
آیا حق حبس فقط برای تعهدات اصلی قرارداد هست؟
خیر. حق حبس تنها به تعهدات اصلی قرارداد مربوط است. شما نمیتوانید به بهانه عدم انجام یک تعهد فرعی توسط طرف مقابل، از انجام تعهد اصلی خود خودداری کنید.
اگه فروشنده به من بگه که کالا رو به صورت نسیه میفروشه، حق حبس از بین میره؟
بله. در فروش نسیه، چون پرداخت پول به صورت مدت دار و موجل است، شرط هم زمانی تعهدات از بین میرود و در این حالت، حق حبس وجود ندارد.
اگه کارگر بعد از اتمام کار، دستمزدش رو نگیره، میتونه از تحویل نتیجه کار خودداری کنه؟
بر اساس عرف، پرداخت دستمزد کارگر بعد از اتمام کار است. بنابراین، در این مورد حق حبس وجود ندارد و کارگر باید کار خود را تحویل دهد و سپس برای دریافت دستمزدش اقدام کند.
آیا حق حبس شامل معاملات املاک هم میشه؟
بله. حق حبس در عقود بیع املاک نیز قابل اعمال است. خریدار میتواند پرداخت ثمن را به تسلیم ملک موکول کرده و فروشنده نیز میتواند تسلیم ملک را به دریافت پول منوط کند.