خسارات قراردادی
حفظ نظم و تعادل در جامعه و همچنین محترم شمردن عهد و پیمان میان اشخاص، از دلایل شاخص ضروریت پرداخت خسارات ناشی از عدم انجام امر یا تعهدی اجتماعی و حقوقی است. در واقع عمل به امری که فرد به آن متعهد شده است، وظیفه‌ای اخلاقی، اجتماعی، قانونی و حتی دینی را برای او به همراه دارد. از این امر در تمامی جوامع به عنوان امری پسندیده یاد میشود و تخلف از آن به عنوان یک عمل ضد اجتماعی تلقی می‌گردد. بنابراین اکثریت کشورها، ضمانت اجرایی که عمدتا مالی می‌باشد را به منظور جلوگیری از این تخلفات، پیش بینی کرده‌اند.
در حقوق ایران نیز راه‌های مختلفی از جمله تعیین صریح ضرر و زیان به هنگام عقد اصلی به منظور جبران ضررهای ناشی از تخلف قراردادی پیش بینی شده است. این جبران خسارت‌ها می‌تواند به وسیله‌ی شخص متضرر انجام گرفته که از آن به عنوان وجه التزام نیز یاد میشود و یا توسط شخص ثالثی باشد که از آن به عنوان بیمه یاد میشود. به طور کلی با استناد به مندرجات قانونی، خسارات به دو دسته‌ی خسارات غیر قراردادی و خسارات ناشی از قراردادها (خسارات قراردادی) تقسیم می‌گردد.
شرایط تحقق مسئولیت قراردادی
شخصی که رابطه‌ی قراردادی با دیگری ندارد در صورت وارد نمودن خسارت، موظف به جبران آن در قالب مسئولیت مدنی است. یکی از راه‌های جبران خسارت در این موضوع برگرداندن وضع زیان دیده به حالت قبل از ورود ضرر است. به عنوان مثال فرد هزینه‌ی صافکاری خودرویی که در تصادف غیرعمد دچار حادثه شده را پرداخت کند و در صورتی که امکان اعاده‌ی وضع به حالت قبل وجود نداشته باشد، روش جبران خسارت و یا تادیه معادل غیر نقدی یا جبران نقدی مطرح می‌گردد.
خسارات قراردادی
ماده 221 قانون مدنی در باب خسارات ناشی از قراردادها (خسارات قراردادی) این گونه بیان میدارد: هنگامی که شخصی تعهد به انجام امری نماید، در صورت تخلف، مسئولیت خسارت طرف مقابل به شرط تصریح جبران خسارت بر ضمه‌ی او است.
مطالبه خسارات ناشی از قرارداد چه شرایطی دارد؟
اشخاص در صورت وجود شرایط ذیل قادر به مطالبه‌ی خسارات ناشی از قرارداد هستند:
- یکی از مهم‌ترین شروطی که در بحث مطالبه‌ی خسارت قراردادی مطرح است، وجود قرارداد فی مابین طرفین است. این قراردادها باید نافذ و مشروع باشند. قرادادهای شفاهی نیز مشمول مطالبه‌ی خسارت هستند.
- برای مطالبه‌ی خسارت باید عدم انجام یا نقض تعهد و یا تاخیر در انجام تعهد صورت گرفته باشد. در واقع مطالبه‌ی خسارت مشروط بر انجام ندادن تعهد توسط طرف قرارداد و یا انجام ندادن آن در زمان مقرر شده است.
- بحث جبران خسارت در صورتی مطرح خواهد شد که ضرر و خسارتی به شخص وارد گردد. مگر آن که مطابق ماده 230 قانون مدنی پرداخت مبلغی به عنوان خسارت توسط فرد متخلف در ضمن معامله شرط شده باشد.
- لازم است که در قرارداد و توافق منعقد شده ذکر گردد که در صورت عدم انجام تعهد و یا تاخیر انجام آن، خسارت وارده جبران شود.
- تاخیر در انجام تعهدات و یا عدم انجام آن به علت قوه قاهره و یا دلایل خارجی نباشد.
در نتیجه احراز رابطه‌ی قراردادی میان طرفین، وجود ضرر فی مابین طرفین قرارداد و رابطه علیت بین خسارات وارده و قرارداد، لازمه‌ی مطالبه‌ی خسارت ناشی از قراردادها است.
استحکام معاملات از طریق وجه التزام
در موضوع انعقاد قرارداد میان طرفین همواره با تردید عدم انجام تعهد توسط افراد متعهد روبه رو هستیم. همچنین ممکن است پس از اجرای قرارداد متوجه نواقصی که در عملیات و کار انجام شده وجود دارد شویم، در این صورت چکی تحت عنوان ضمانت میان طرفین رد و بدل میشود تا پشتوانه‌ای برای انجام تعهد باشد. به همین منظور امروزه شاهد گنجاندن مبالغی به عنوان وجه التزام در معاملات بزرگ هستیم، به این نحو که طرفین برای جبران خسارات ناشی از عدم اجرای تعهد، مبلغی را در نظر گرفته و در قرارداد ذکر می‌نمایند که در صورت عدم اجرای تعهد، مبلغ پیش بینی شده به شخص زیان دیده پرداخت شود.
جبران خسارت از طریق مبلغ روزانه
از دیگر روشهای جبران خسارت، در نظر گرفتن مبلغی روزانه به ازای هر روز تاخیر، از تاریخ نقض تعهد می‌باشد. لذا درج کردن چنین شرایطی ضمن قراردادها، الزام آور بودن قرارداد از نظر قانونی و اصول حقوقی را برای اشخاص به دنبال دارد. مطالبه‌ی خسارت مطابق با ماده‌ی 221 قانون مدنی و ماده 515 قانون آئین دادرسی مدنی مانع الزام به اجرای قرارداد نشده و این دو در کنار یکدیگر، قابل مطالبه هستند.
سوالات متداول از خسارات قراردادی
خسارات قراردادی چیست و چه اهمیتی دارد؟
خسارات قراردادی، جبران ضرر و زیان ناشی از تخلف یکی از طرفین از تعهدات قرارداد است. این خسارات به منظور حفظ نظم اجتماعی و احترام به عهد و پیمان میان اشخاص پیش‌بینی شده و می‌تواند به صورت مالی یا غیرمالی پرداخت شود. در حقوق ایران، خسارات قراردادی با استناد به ماده 221 قانون مدنی قابل مطالبه است.
شرایط تحقق مسئولیت قراردادی کدام‌اند؟
برای تحقق مسئولیت قراردادی، وجود رابطه قراردادی میان طرفین الزامی است. طرف متعهد موظف است در صورت تخلف، خسارات وارده به طرف مقابل را جبران کند. اگر امکان اعاده وضع به حالت قبل وجود نداشته باشد، جبران به صورت نقدی یا معادل غیرنقدی صورت می‌گیرد.
برای مطالبه خسارات ناشی از قرارداد چه شرایطی لازم است؟
شرایط مطالبه خسارات قراردادی شامل وجود قرارداد نافذ و مشروع، نقض تعهد یا تأخیر در انجام آن، وارد آمدن ضرر به طرف مقابل، تصریح در قرارداد به جبران خسارت و عدم بروز تخلف به علت قوه قاهره یا دلایل خارجی است. همچنین رابطه علیت بین خسارت و نقض قرارداد باید احراز شود.
وجه التزام چگونه باعث استحکام معاملات میشود؟
وجه التزام مبلغی است که طرفین قرارداد برای تضمین اجرای تعهدات خود تعیین می‌کنند. در صورت عدم انجام تعهد، مبلغ پیش‌بینی شده به شخص زیان‌دیده پرداخت میشود. این اقدام اطمینان و ضمانت اجرایی برای طرفین قرارداد ایجاد میکند و سبب استحکام معاملات میشود.
جبران خسارت از طریق مبلغ روزانه چگونه عمل میکند؟
یکی از روشهای جبران خسارت، تعیین مبلغ روزانه به ازای هر روز تأخیر در انجام تعهد است. این مبلغ از تاریخ نقض تعهد محاسبه میشود و درج آن در قرارداد، الزامآور بودن تعهدات را از نظر قانونی تضمین میکند و مطالبه خسارت مطابق ماده 221 قانون مدنی و ماده 515 قانون آیین دادرسی مدنی امکانپذیر است.
من با یه شرکت قرارداد بستم ولی کار رو نصفه ول کردن. میتونم خسارت تاخیر یا انجام ندادن کار رو ازشون بگیرم؟
بله. در صورتی که قرارداد معتبر بین شما و شرکت وجود داشته باشه و تعهدات در اون مشخص شده باشه، شما حق مطالبه خسارت ناشی از نقض یا تاخیر در انجام تعهدات رو دارید. برای این کار میتونید به استناد مواد ۲۲۱ و ۲۳۰ قانون مدنی اقدام کنید.
قرارداد ما شفاهی بوده، باز هم میشه خسارت گرفت؟
قرارداد شفاهی در صورتی که قابل اثبات باشه و شرایط صحت قرارداد رعایت شده باشه، معتبره. بنابراین امکان مطالبه خسارت ناشی از عدم اجرای تعهد حتی در قرارداد شفاهی هم وجود داره.
من توی قراردادمون شرط کردیم که اگر طرف مقابل دیر کرد باید روزی یه مبلغ بده. حالا اون دیر کرده. این شرط قابل اجراست؟
بله. این شرط تحت عنوان وجه التزام یا خسارت روزانه شناخته میشه و کاملا قانونی و الزام آور هست. شما میتونید هم مبلغ خسارت توافقی و هم الزام به اجرای تعهد رو مطالبه کنید.
اگه کسی به خاطر شرایط خارج از کنترلش مثل سیل یا زلزله نتونه قرارداد رو اجرا کنه باز هم باید خسارت بده؟
در چنین شرایطی که تحت عنوان قوه قاهره شناخته میشه، فرد متعهد مسئول جبران خسارت نیست. چون عدم انجام تعهد ناشی از عوامل خارج از اراده اوست.
قرارداد ما رسمی تو دفترخانه نوشته نشده، آیا باز هم میشه خسارت گرفت؟
بله. الزامی نیست که قرارداد حتما در دفترخانه تنظیم بشه. هر قراردادی که شرایط قانونی رو داشته باشه و قابل اثبات باشه، مبنای مطالبه خسارت خواهد بود.
من قرارداد اجاره نوشتم ولی مستاجر زودتر از موعد قرارداد ملک رو تخلیه کرده. میتونم خسارت بگیرم؟
اگر در قرارداد شرطی برای این موضوع در نظر گرفته شده باشه یا از تخلیه زودهنگام ضرری به شما وارد شده باشه، امکان مطالبه خسارت وجود داره. توصیه میشه حتما قرارداد رو بررسی کنید.
توی قراردادمون اصلا در مورد خسارت چیزی ننوشته بودیم. الان طرف مقابل تعهدشو انجام نداده. میشه کاری کرد؟
حتی اگر شرط خسارت در قرارداد ذکر نشده باشه، شما میتونید با اثبات ورود ضرر و رابطه مستقیم اون با عدم اجرای تعهد، از طریق مراجع قضایی مطالبه خسارت کنید.
من یه چک ضمانت گرفتم بابت انجام تعهد. حالا تعهد انجام نشده. میتونم چک رو نقد کنم؟
بله. در صورتی که در قرارداد ذکر شده باشه که چک بابت ضمانت اجرای تعهد داده شده و تعهد انجام نشده، شما حق دارید از چک استفاده کنید و وجه اون رو وصول کنید.
اگه خسارت تعیین شده توی قرارداد بیشتر از ضرری باشه که واقعا وارد شده، باز هم باید پرداخت بشه؟
بله. طبق ماده ۲۳۰ قانون مدنی، اگر مبلغ خسارت به صورت وجه التزام در قرارداد تعیین شده باشه، همون مبلغ توافق شده ملاک عمل خواهد بود حتی اگر از میزان ضرر واقعی بیشتر باشه.
من قرارداد دارم ولی طرف مقابل اصلا امضا نکرده. آیا میتونم خسارت بگیرم؟
برای مطالبه خسارت وجود قرارداد معتبر ضروریه. اگر طرف مقابل قرارداد رو امضا نکرده باشه، اثبات رابطه قراردادی دشوار میشه. باید مدارک یا دلایلی وجود داشته باشه که توافق و تعهد رو ثابت کنه.