منطقه انحصاری اقتصادی و نظام حقوقی حاکم بر آن
سومین منطقه دریای دولت ساحلی منطقه انحصاری اقتصادی نام دارد. پیش از کمیسیون 1982 حقوق دریاها مفهوم منطقه انحصاری اقتصادی وجود نداشته است و آنچه در رویه دولت‌ها مشاهده می‌شده است، مفهوم منطقه انحصاری ماهیگیری بوده است که حتی این منطقه نیز به طور رسمی در کنوانسیون 1958 ژنو راجع به دریای سرزمینی و منطقه مجاور درج نگردیده است. البته به تدریج مفهوم انحصاری ماهیگیری تحول و توسعه یافته و مفهوم منطقه انحصاری اقتصادی شکل گرفته است. در مقایسه با منطقه انحصاری ماهیگیری، حقوق و صلاحیتهای گسترده‌تری برای دولت‌های ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی در نظر گرفته شده است و در مقابل نیز تعهداتی برای آن دولت‌ها، به ویژه در راستای حقوق کشتیرانی و پرواز سایر دولت‌ها پذیرفته شده است. مطابق با ماده 55 کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، منطقه انحصاری اقتصادی به عنوان یک ناحیهای که در مجاورت و ورای دریای سرزمینی واقع است، تعریف گردیده است. براساس این تعریف روشن است که منطقه انحصاری اقتصادی بلافاصله پس از دریای سرزمینی آغاز می‌شود. البته باید توجه داشت که منطقه مجاور، به عنوان دومین منطقه دریایی دولت ساحلی، نیز پس از دریای سرزمینی آغاز می‌گردد و در واقع در چارچوب محدوده خود با منطقه انحصاری اقتصادی پوشش دارد. با این وجود هر یک از این دو منطقه برای اهداف خاصی برقرار گردیده‌اند و نظام حقوقی حاکم بر آن‌ها میتوانند به طور همزمان و بدون هیچ‌گونه تأثیری در یکدیگر به اجرا در آیند.
حقوق و اختیارات کشور ساحلی در منطقه EEZ
ماهیت حقوقی منطقه انحصاری اقتصادی
در خصوص ماهیت حقوقی منطقه انحصاری اقتصادی برخی اعتقاد دارند که این منطقه شبیه دریای سرزمینی است و برخی در مقابل آن را شبیه دریای آزاد می‌دانند. هر چند منطقه انحصاری اقتصادی میتواند شباهت هایی را با ناحیه دریایی داشته باشد، منطقه انحصاری اقتصادی در واقع دارای نظام حقوقی خاص خود است که متمایز یافته از نظام حقوقی دریای سرزمینی و دریای آزاد است. این مضمون به خوبی در ماده 55 کنوانسیون 1982 حقوق و دریاها آمده است که براساس آن دولت ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی دارای حاکمیت نمی‌باشد، بلکه دارای حقوق و صلاحیتهایی در این منطقه است. حقوق و آزادی‌های در نظر گرفته شده برای دولت‌های دیگر در منطقه انحصاری اقتصادی موجب گردیده است که دولت‌های ساحلی در این منطقه از حاکمیت برخوردار نباشند هر چند حقوق انحصاری اقتصادی و صلاحیتهایی برای دولت‌های ساحلی در این منطقه پذیرفته شده‌اند.
محدوده منطقه انحصاری اقتصادی
محدوده یا عرض منطقه انحصاری اقتصادی از خط مبدا حداکثر 200 مایل دریایی است. به هر حال حد واقعی این منطقه پس از دریای سرزمینی آغاز گشته و اگر حداکثر عرض 12 مایل دریایی برای دریای سرزمینی درنظر گرفته شود، عرض واقعی منطقه انحصاری اقتصادی حداکثر میتواند 188 مایل دریایی از انتهای دریای سرزمینی باشد. در ضمن همانطور که تاکید شد منطقه مجاور یا منطقه نظارت اولین قسمت منطقه انحصاری اقتصادی را تشکیل می‌دهد و در این منطقه اولیه دولت ساحلی از حقوق ناشی از هر دو منطقه برخوردار است و پس از منطقه مجاور فقط از حقوق حاکمه و صلاحیتهای مربوط به منطقه انحصاری اقتصادی بهره‌مند و در مقابل وظایفی را نیز بر عهده دارد. به این ترتیب اگر حداکثر 12 مایل دریایی نیز برای منطقه مجاور در نظر گرفته شود، نظام حقوق منطقه انحصاری اقتصادی تنها نظام حقوقی است که در محدوده 176 مایل دریایی به اجرا گذاشته می‌شود.
حقوق حاکمه دولت ساحلی منطقه انحصاری اقتصادی
همانگونه که اشاره گردید، دولت ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی دارای حاکمیت نمی‌باشد و در مقابل حقوق و صلاحیتهای خاصی برای دولت ساحلی در این منطقه در نظر گرفته شده است. اصطلاحی که برای حقوق دولتی ساحلی نسبت به منطقه انحصاری اقتصادی برگزیده شده است، اصطلاح حقوق حاکمه است. حقوق حاکمه حقوق انحصاری است که دولت ساحلی برای بهره برداری انحصاری از منابع زنده موجود در منطقه انحصاری اقتصادی از آن حقوق برخوردار است. وفق بند 1 ماده 56 کنوانسیون 1982 حقوق دریاها دولت ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی از حقوق حاکم برای اهداف ذیل برخوردار است:
- حقوق حاکمه برای اکتشاف و بهره برداری، حفاظت و مدیریت منابع طبیعی، خواه زنده خواه غیر زنده، موجود در آب‌های فراز بستر دریا و نیز در بستر و زیر بستر دریا.
- حقوق حاکمه در ارتباط با دیگر فعالیت‌ها برای اکتشاف و بهره برداری از این منطقه، مانند تولید انرژی از آب، جریانهای دریایی و باد.
صلاحیتهای دولت ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی
- برقراری جزایر مصنوعی، تاسیسات و ساختارها و استفاده از آن‌ها.
- انجام پژوهشهای علمی دریایی.
- حمایت و حفاظت از محیط زیست دریایی.
سوالات متداول درمورد منطقه انحصاری اقتصادی و نظام حقوقی حاکم بر آن
منطقه انحصاری اقتصادی چیست و چه ماهیتی دارد؟
منطقه انحصاری اقتصادی (EEZ) ناحیهای دریایی است که در مجاورت دریای سرزمینی واقع شده و حداکثر تا 200 مایل دریایی از خط مبدا ادامه دارد. دولت ساحلی در این منطقه حاکمیت کامل ندارد، اما دارای حقوق و صلاحیتهایی برای بهرهبرداری از منابع طبیعی و اقتصادی این منطقه است.
تفاوت منطقه انحصاری اقتصادی با دریای سرزمینی و دریای آزاد چیست؟
در منطقه انحصاری اقتصادی دولت ساحلی حاکمیت کامل ندارد و دیگر کشورها حقوق آزاد دریانوردی و پرواز دارند. این منطقه ترکیبی از حقوق دریای سرزمینی و آزادی‌های دریای آزاد است و دارای نظام حقوقی مستقل و خاص خود میباشد.
محدوده منطقه انحصاری اقتصادی چقدر است؟
حداکثر عرض منطقه انحصاری اقتصادی 200 مایل دریایی از خط مبدا است. اگر دریای سرزمینی 12 مایل در نظر گرفته شود، منطقه EEZ از انتهای دریای سرزمینی تا 188 مایل دریایی ادامه خواهد داشت.
حقوق حاکمه دولت ساحلی در EEZ شامل چه مواردی است؟
حقوق حاکمه شامل اکتشاف و بهرهبرداری، حفاظت و مدیریت منابع طبیعی زنده و غیرزنده در آبها، بستر و زیر بستر دریا، و همچنین تولید انرژی از آب، جریانهای دریایی و باد میباشد.
صلاحیتهای دولت ساحلی در منطقه EEZ چیست؟
دولت ساحلی میتواند جزایر مصنوعی و تاسیسات دریایی ایجاد کند، پژوهشهای علمی دریایی انجام دهد و از محیط زیست دریایی محافظت نماید.
تفاوت منطقه مجاور و EEZ چیست؟
منطقه مجاور در محدوده نزدیک به دریای سرزمینی قرار دارد و دولت ساحلی هم از حقوق ناشی از این منطقه و هم حقوق EEZ بهره‌مند است، اما پس از منطقه مجاور، فقط حقوق و صلاحیتهای EEZ اعمال می‌شود.
چه فرقی بین منطقه انحصاری اقتصادی و منطقه مجاور هست؟
منطقه مجاور فقط برای اهداف گمرکی مالی و مهاجرتی ایجاد شده است در حالی که منطقه انحصاری اقتصادی علاوه بر این موارد حقوق گسترده‌ای برای بهره برداری از منابع طبیعی دارد.
چه کشورهایی میتوانند منطقه انحصاری اقتصادی داشته باشند؟
بر اساس کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها تمامی کشورهای ساحلی می توانند منطقه انحصاری اقتصادی خود را ایجاد کنند.
آیا درسته که هر کشوری در منطقه انحصاری اقتصادیش میتونه هرکاری که خواست انجام بده؟
خیر کشورها در این منطقه فقط دارای حقوق و اختیارات مشخصی هستند و حق حاکمیت مطلق ندارند.
اگر یه کشتی خارجی بخواد از منطقه انحصاری اقتصادی ما رد بشه باید از ما اجازه بگیره؟
خیر کشتی‌های سایر کشورها حق عبور و مرور آزاد در این منطقه را دارند اما باید به قوانین دولت ساحلی احترام بگذارند.
محدوده منطقه انحصاری اقتصادی دقیقا چقدره؟
این منطقه حداکثر ۲۰۰ مایل دریایی از خط مبدا است و بعد از دریای سرزمینی آغاز می‌شود.
میشه در منطقه انحصاری اقتصادی یک کشور دیگه ماهیگیری کرد؟
خیر دولت ساحلی در این منطقه حقوق حاکمه انحصاری برای بهره برداری از منابع زنده و غیر زنده از جمله ماهیگیری را دارا است.
اگه یه شرکت خارجی بخواد در منطقه انحصاری اقتصادی یک کشور دیگه تحقیق علمی انجام بده باید چیکار کنه؟
انجام پژوهشهای علمی دریایی در منطقه انحصاری اقتصادی یک کشور نیازمند دریافت مجوز از آن دولت ساحلی است.
چه چیزی باعث شد مفهوم منطقه انحصاری اقتصادی شکل بگیره؟
مفهوم منطقه انحصاری اقتصادی از تحول و گسترش مفهوم منطقه انحصاری ماهیگیری به دلیل نیاز به مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی دریایی ایجاد شد.
آیا یک دولت ساحلی میتونه تو منطقه انحصاری اقتصادیش جزیره مصنوعی بسازه؟
بله دولت ساحلی صلاحیت برقراری جزایر مصنوعی تاسیسات و سازه ها را در منطقه انحصاری اقتصادی دارد.
نظام حقوقی منطقه انحصاری اقتصادی شبیه کدوم قسمت از دریاست؟
نظام حقوقی این منطقه منحصر به فرد است و با نظام های حقوقی حاکم بر دریای سرزمینی و دریای آزاد متفاوت می باشد.