خسارت مشترک در حقوق دریایی

خسارت مشترک در حقوق دریایی

یک کشتی که به حمل کالا در دریا می پردازد در معرض خطرات دریایی زیادی است. هنگامی که کشتی و محموله در معرض خطر نابودی یا زیان های عمده قرار دارند، فرمانده کشتی برای حفظ منافع صاحبان کالا و مالک کشتی می تواند عمداً کشتی را به گل بنشاند تا بدین طریق از غرق شدن جلوگیری کند یا کشتی را به بندر امنی هدایت کند و یا کالایی را به دریا بریزد تا کشتی را بدین طریق سبک نماید. در چنین اوضاع و احوالی غیرمنصفانه خواهد بود که مالک کشتی یا مالک کالایی که مال او به دریا ریخته شده است هرکدام حسب مورد به تنهایی خسارات را تحمل کنند.

انصاف حکم می کند که مالک کشتی و صاحبان کالایی که اموالشان سالم به مقصد رسیده به تناسب بهای کالای خود در مقصد در زمینه جبران خسارت با مالک کالایی که مال او به دریا ریخته شده است مشارکت و همکاری نمایند. به همین نحو اگر فرمانده کشتی به خاطر حفظ منافع عموم (کلیه صاحبان کالا و مالک کشتی) در یک طوفان دریایی قسمتی از تجهیزات را فدا کند و یا در یک بندر برای تعمیر غیرعادی لنگر اندازد غیر منصفانه خواهد بود که مالک کشتی به تنهایی خسارت را تحمل نماید، بلکه انصاف حکم می کند برای جبران خسارت و پرداخت هزینه ها صاحبان همه اموال منجمله کالا با او همکاری نمایند.

در تمام موارد فوق عمل انجام شده وسیله فرمانده کشتی عمل خسارت مشترک و زیان وارده خسارت مشترک نامیده می شود.

خسارت مشترک در حقوق دریایی

تعریف خسارت مشترک

تعریف تخصصی خسارت مشترک تعریفی است که در بند ۱۱ قاعده یورک آنتورپ مقرر شده و بر اساس آن خسارت مشترک منحصراً و فقط زمانی تحقق می یابد که تفدیه ها یامخارج فوق العاده عمداً و به نحو مناسب و معقول برای ایمنی مشترک و به منظور حفظ اموال از مخاطراتی که در یک سفر دریایی پیش می آید انجام شود.

تعریف عمومی خسارت مشترک به معنای همیاری و مشارکت کلیه صاحبان منافع در یک سفر دریایی است در مقابله با حوادث غیر مترقبه که برطرف کردن آن مستلزم هزینه های فوق العاده ای است. این قاعده در تمام کشور های دریایی پذیرفته شده است و می توان گفت یک نوع بیمه متقابل است که تاسیس و توسعه آن مربوط به دوران قبل از به وجود آمدن بیمه دریایی است.

خسارت مشترک زمانی مصداق پیدا میکند که هزینه های فوق العاده ای در یک سفر دریایی به منظور حفظ بقیه منافع مشترک دریایی بر یک مال دریایی تحمیل و صورت گیرد.

نتیجتا صاحبان اموال دریایی که در تامین خسارت برای جبران هزینه های به عمل آمده باید مشارکت داشته باشند عبارتند است:

• کلیه صاحبان محموله دریایی
• مالک کشتی
• طرفی که کرایه به او تعلق میگیرد

اما در مواقعی که ضرر و زیان ناشی از حادثه ای باشد زیان دیده خسارت را باید تحمل کند.

مبنای خسارت مشترک

در خصوص مبنای حقوقی خسارت مشترک بین علمای حقوق اتفاق نظر وجود ندارد. عده‌ای منشا و مبدا آن را حقوق طبیعی و عده‌ای دیگر دارا شدن بدون سبب و برخی هم مبنای آن را حقوق اهالی بندر رودس ذکر کرده اند و چنین اظهار می دارند که فرمانده کشتی به عنوان امین از طرف صاحبان کالا به طور ضمنی مخیر است که برای نجات کشتی و یا بار آن بخشی از محموله را که موثر در حفظ منافع مشترک در سفر مربوطه دریایی است به آب بیندازد.

به هر حال آنچه که حائز اهمیت است این است که امروز مقررات یورک آنتورپ در کشور های مختلف به صورت قانون در آمده است.

جالب این است که حتی در کشورهایی هم که مقررات فوق به صورت قانون در نیامده بر اساس عرف به عنوان قواعد لازم الاجرا تلقی می شوند و مفاد مقررات مذکور در قراردادهای اجاره کشتی و بارنامه ها درج و با آن عمل میشود.

خسارت مشترک در قانون دریایی ایران

فصل دوازدهم قانون دریایی ایران به خسارت مشترک تخصیص یافته است است که مشتمل بر سه ماده (مواد ۱۸۵، ۱۸۶ و ۱۸۷) است.

طبق ماده ۱۸۵ خسارت مشترک دریایی عبارت است از مخارج فوق‌العاده و خساراتی است که به طور ارادی برای حفظ و سلامت کشتی و مسافر و باران به وجود آمده است.

گفته می شود که ماده بر مبنای ترجمه تعریفی است که از خسارت مشترک در قاعده A مقررات یورک آنتورپ ۱۹۵۰ به عمل آمده است. منتهی ترجمه ناقص است و با تعریفی که از خسارت مشترک در قاعده A یورک شده تطبیق نمی نماید. برای اینکه در ماده ۱۸۵ برعکس قاعده A به کلمات تفدیه یا گذشت، مناسب و معقول و سفرهای دریایی مشترک اشاره نشده است، در حالیکه هر یک از این کلمات محصول تجربه سالیان دراز بوده و از نظر حقوقی دارای معنی و مفهوم خاصی است که می‌تواند در حل اختلافات بین متصدیان حمل و نقل و مالکین کشتی و بیمه‌گران مفید و سودمند واقع شود.

ماده ۱۸۶ مقرر می دارد: خسارت دریایی که در ماده ۱۸۵ تصریح نشده خسارت خاص است.

این خسارت به حساب کشتی و آن قسمت از کالا یا سایر اموال روی کشتی که خسارت دیده و یا ایجاد هزینه نموده است منظور می گردد.